foto Miroslav Dragojević DanasZločinačko i divljačko aprilsko nemačko bombardovanje civilnih ciljeva i brojne civilne žrtve označilo je početak teškog četvorogodišnjeg rata u Jugoslaviji, odbrambenog, ali i građanskog, bratoubilačkog, koji se vodio paralelno sa ratom protiv zavojevača.
Nenadano i u mnogo više navrata, i ne manje zločinačka, uz teška razaranja i nove nevine civilne žrtve, kraj rata su najavila bombardovanja onih koji su u ovom u istoriji najširem i najkrvavijem ratu, ako ne u potpunosti slovili za naše saveznike, bar bili protiv istog neprijatelja.
Prvo takvo neočekivano, a čistoj svesti neobjašnjivo i neprihvatljivo bombardovanje se desilo oktobra 1943, kada je tas ratne vage već bio nepovratno „pretežao“ na stranu saveznika i SSSR-a, i kada se samo moglo pretpostavljati koliko će vremena proći do konačnog fašističkog sloma.
Počelo je 20. oktobra 1943, kada je eskadrila saveznička aviona sastavljena od 40 dvomotoraca, nešto iza podneva, na Niš izručila tone avionskih bombi, gađajući objekte železnice, pri čemu je, po nekim podacima, živote izgubilo oko 700 ljudi.
Bombardovanja Niša su nastavljena sa promenljivim intenzitetom, ali su se najjača desila 30. marta 1944, nakon kojih su nedelju dana iz ruševina građani izvlačili mrtve i ranjene, i 5. aprila 1944. (bio je Veliki petak, pre Uskrsa, po nekima Velika subota), kada su oko 15 časova bombarderi 446, 447. i 448. eskadrile 321. bombarderske grupe 12. vazdušne komande Ratnog vazduhoplovstva SAD-a direktno gađali centar grada, i tada je porušen Saborni hram i mnogo okolnih civilnih objekata, a pogođena je i bolnica i Finansijska direkcija Niša. Do večeri je usledio drugi talas bombardera, i tom prilikom pokidana je pruga, srušene instalacije, i do temelja razorena Železnička radionica; samo u njoj je smrt našlo 150 radnika.
Začudo, Niš je bombardovan i mitraljiran i nakon oslobođenja, nakon što su oslobodioci već krenuli ka Beogradu – 7. novembra 1944, u danu kada je prvi put u oslobođenom Nišu proslavljana godišnjica Oktobarske revolucije, i u okviru proslave na trgu u centru održavana vojna parada, kada se grupa od 17 američkih aviona lovaca iznenada pojavila nad gradom i zasula ga mitraljeskom vatrom, pogađajući i nove civilne žrtve. Jedan ruski avion je poleteo ka njima i okrenuo se tako da pokaže petokraku, ali je bio odmah oboren (pilot je stradao). Avioni su potom poleteli ka Aleksincu, gde su sustigli motorizovanu kolonu 6. gardijskog streljačkog korpusa Crvene armije. Crvenoarmejci iz kolone su, prepoznavši američke avione, počeli da mašu belim platnom i crvenim zastavama, što nije imalo efekta jer su američki avioni najpre u dva navrata mitraljirali kolonu, a potom je zasuli i teškim bombama (to se događalo pola sata iza podneva).
U koloni su smrtno stradali njen komandant general Kotov, načelnik štaba korpusa major Naumov, i pomoćnik načelnika, major Nazarov, i još 29 crvenoarmejaca, a ranjena su 37 vojnika. Sovjetska komanda je podigla sa aerodroma u Nišu avijaciju 707. puka i počela vazdušnu bitku te su oborena po tri aviona sa obe strane (po američkim izvorima 4). Stradali piloti su sahranjeni uz ogradu logora u Nišu, a posle Rezolucije IB, premešteni su sa drugima u kosturnicu u Jagodinu, a spomen ploča uklonjena.
Istog dana je lično Staljin uputio telegram komandantu savezničkih snaga: „Ja sam se spremao da čestitam američkom predsedniku novi izbor, a vi ste nam čestitali 27 rođendan Velikog oktobra tako što ste nam ubili 34 vojnika, 39 ranili i uništili 20 kamiona.“
Narednog dana je od američke komande saopšteno je greškom u navigaciji došlo do razmene „prijateljske vatre“, ali je u jednom od oborenih aviona pronađena mapa (pronašao je pilot Boris Smirnov) sa precizno označenim ciljem napada – Niš.
Po nekim podacima, kad se sve zbroji – Niš je doživeo 16 savezničkih bombardovanja (neki autori navode 14, a neki čak 67), uz oko 1.800 uglavnom civilnih žrtava i oko 800 ranjenih.
U dane Uskrsa, 16. i 17. aprila 1944, dogodilo se najstrašnije bombardovanje Beograda od saveznika. Iako je, po savezničkim planovima, bilo planirano planiranje industrijskih i komunikacionih objekata, prvog dana zbog oblačnosti (primarni cilj je bio Ploešti u Rumuniji), a drugog dana, kada je bio planiran Beograd, zbog loše navigacije, umesto planiranih ciljeva, ne samo da je razoreno gradsko jezgro već i periferni delovi, ukupno 1.200 objekata, u kojima je smrtno stradalo oko 2.000; po nekim autorima (Miloš Bojanić) „samo“ 800, što se može tumačiti kao propagandno preuveličavanje Nedićeve vlade, da bi se tako što više okrivili saveznici, a ranjeno oko 5.000 građana Beograda. Ukupno 600 savezničkih četvoromotornih bombardera 15. vazduhoplovne grupe SAD, obrušilo se nemilice na Beograd. Pored železničke stanice, koja je bila planski cilj, rasejavanjem bombi (tada se napad smatrao uspelim, ako bar polovina bombi pogodi cilj), pogođene su Terazije, palata „Albanija“, Tehnički i Pravni fakultet, je Opštinsko porodilište u Krunskoj ulici, Dom za decu u Zvečanskoj, Studentska poliklinika, bolnice i crkve, Pašino Brdo… U logoru Sajmište poginulo je šezdesetak zatvorenika, a ranjeno oko 150; na Bajlonijevoj pijaci stradalo je smrtno oko 200 ljudi tamo zatečenih. Po nemačkim izvorima, u uskršnjim bombardovanjima su stradala 343 nemačka i 96 italijanska vojnika.
Engleski radio (Bi-Bi-Si), objavio je da bombardovanje izvršeno na zahtev maršala Tita, a engleski vojni ataše pojasnio je da je ciljeve za gađanje, u cilju slabljenja nemačkih snaga, lično odredio Vladimir Velebit, koji se u to vreme nalazio u misiji u Londonu.
Nakon bombardovanja 18. maja, na Radio Beogradu se ponovo oglasio Stanislav Krakov, emotivnim i vatrenim govorom „Javljam se kao svedok“.
Jugoslovenska vlada u izbeglištvu je povodom aprilskih bombardovanja Beograda, pozivajući se na veliki broj žrtava i velika razaranja, uložila oštar protest Forin ofisu. Vladin ministar inostranih poslova Bogoljub Jeftić je primljen u Forin ofis, gde su mu ukazali kako je bombardovanje Beograda deo operativnog plana protiv Nemaca. Jeftić je molio da bombardovanje prestane, ali mu je rečeno da to ne može biti učinjeno, i da se jedino pilotima mogu davati jasnije instrukcije u cilju gađanja samo vojnih objekata.
Teško je normalnim ljudima i zdravom razumu da prihvati činjenicu da oni – pripadnici nemačke fašističke zločinačke sile – koji su samo tri godine ranije istom osvetničkom mržnjom divljački razarali nebranjenu prestonicu (proglašenom otvorenim gradom), sad, nakon istog takvog čina naših „saveznika“, stoje uz nas i izražavaju „iskreno“ saučešće – kao što se vidi iz pisma feldmaršala Frajhera fon Vajsa.
Ali, to su zakoni rata, nigde neformulisani ni zapisani; oni ne pripadaju civilizacijskim ljudskim zakonima već animalnim zakonima opstanka.
Prema nekim istraživanjima (Miloš Bojanić, istoričar amater, „Broj nastradalih civila u savezničkom bombardovanju Srbije 1943 – 44. godine“), u Beogradu je tokom svih savezničkih bombardovanja (a bilo ih ukupno 11, po nekim autorima 13), smrtno su stradala 1.245 lica – u vreme Uskrsa, u dva aprilska oko 800, u majskom 300, a u svim ostalim (junskom, julskom, i 4 septembarska – valjda su „podesili sprave“ i „izveštili se“), svega oko 150.
Posle Beograda i Niša, u savezničkim bombardovanjima je najviše postradao Leskovac, koga su bombardovali 6. septembra 1944. (nema potvrde da je datum povezan sa datumom rođenja kralja Petra II), kada su, po nekim podacima, od 28.000 Leskovčana njih čak 6.000 stradali, (po drugima, „samo“ 2.000, što je naše uobičajeno licitiranje brojem žrtava), među kojima je mnogo žena i dece izgubilo živote, a u gradu uništeno 1.800 objekata – navodno, uz sugestiju Tita i Koče Popovića da se u Leskovcu nalazi veliki broj Nemaca odstupajućih iz Grčke, a grad je bio bez ikakve vojske.
Naravno, postoje i drugačiji podaci – da je u Leskovcu poginulo 500 nemačkih vojnika, preko 200 pripadnika JVuO (propadnika četnika Draže Mihailovića), oko 300 pripadnika Nedićeve Srpske državne straže i nešto više od 1.000 leskovačkih civila. Slaganje je u jednom – učinjena su velika materijalna razaranja. Tako je ispisivana (i danas se piše) naša nacionalna istorija.
Nesporno je da su saveznička bombardovanja trajala od 20. oktobra 1943. (Niš), do 21. novembra 1944. (Užice), da je bilo oko 3.700 naleta bombardera, koji su prosuli 9.500 tona rasprskavajućih i zapaljivih bombi nad srpskim gradovima, da su, osim Beograda, Niša i Leskovca, bombardovani i Novi Pazar 8 puta, Kraljevo i Subotica po 7 puta, Novi Sad 6 puta (po nekima 3 puta), Sjenica i Peć po 5 puta, Zemun i Alibunar po 4 puta, Smederevo, Ćuprija i Popovac kod Paraćina po 2 puta, a po jednom Velika Plana, Vučje, Grdelica, Kovin, Kosovska Mitrovica, Kragujevac, Kruševac, Kuršumlija, Lebane, Leskovac, Petrovgrad (poratni Zrenjanin), Pančevo, Peć, Podujevo, Prijepolje, Priština, Prokuplje, Raška, Ruma, Sremska Mitrovica i Stalać.
Sumarno, saveznička bombardovanja su uveliko nadmašila sva nemačka bombardovanja od početka rata, i po broju žrtava i po broju razorenih objekata i infrastrukture.
Autor je književnik iz Zaječara
Stavovi autora u rubrici Dijalog ne odražavaju nužno uređivačku politiku Danasa.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na X nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
