Kad potrošački duh zameni proizvodnju

Ukazujući da se gradovi menju u skladu sa promenama u društvu, a da se kad je reč o industrijskom nasleđu često pominju tržni centri, Srbija se, kako je procenjeno, najverovatinije neće vraćati unazad jer sa prozvodnje skreće na put konzumerizma i potrošačkog mentaliteta.

Muzej nauke i tehnike organizovao je panel o industrijskom nasleđu u Srbiji povodom aktuelne izložbe „O fabrikama i radnicima“, posvećenoj vezi industrije i urbanizma.

Izložba je nastala je zajedničkim trudom MNT i Muzeja Jugoslavije koji su industrijalizaciju na teritoriji Srbije od njenih početaka do danas predstavili iz različitih vizura – od društveno-političkog, kulturnog i istorijskog do tehničko-tehnološkog konteksta.

Prvi deo izložbe je u Muzeju Jugoslavije i trajaće do 3. aprila, dok je poslavka u MNT upravo produžena do 15. marta.

Za postavku planiranu nekoliko godina zaslužan je tim od četiri kustosa iz obe muzejske kuće: Ada Vlajić i Rifat Kulenović iz MNT i Jovana Nedeljković i Radovan Cukić iz Muzeja Jugoslavije.

Autorka postavke u oba muzeja je Breda Bizjak.

Kako se čulo na panelu u MNT, Srbija je i pre Drugog svetskog rata imala značajne industrijske kapacitete, a posle raspada SFR Jugoslavije, nestanka socijalizma i tokom “procesa tranzicije”, odnos prema industriji u velikoj meri je izmenjen na prostorima svih bivših jugoslovenskih republika.

“Privatizacije, stečaji ili gašenja fabrika uticali su i na promenu položaja radnika u društvu, dok su same građevine dobrim delom uništene kako bi stvorile prostor za nove građevinske investicije, ili napuštene i vremenom pretvorene u industrijske ruine”, kažu u MNT.

Iako su ovi industrijski kompleksi neretko u potpunosti napušteni i zapušteni smatra se da istovremeno pružaju mogućnost novog urbanog razvoja kao predmet društvenih, istorijskih, arhitektonskih, urbanističkih i umetničkih istraživanja.

Na panelu su pominjani pozitivni primeri Njujorka i Londona – srećna fuzija jedne od Galerija Tejt i nekadašnje elektrane na obali Temze, čije je otvaranje 2000. preporodilo ovaj deo britanske prestonice.

Žaklina Gligorijević istakla je da su ovdašnji urbanisti devedesetih godina 20. veka tragali i istraživali u tom pravcu, ali da su propustili priliku da nešto konkretno i urade, ali je industrijsko nasleđe trenutno postalo inspirativno za TV serije poput nedavno prikazane “Područja bez signala” i filma kao što je ”Bilo jednom u Srbiji” o Leskovcu – srpskom Mančesteru, čija je beogradska premijera poklopila sa panelom u MNT.

Prikazujući deo industrijskog nasleđa Srbije – fabrike, mlinove, električne centrale, termoelektrane, rudnike… Rifat Kulenović iz MNT ukazao je da su za njihovo očuvanje gotovo presudni puna funkcionalna operativost, radna korisnost i isplativost.

Kad je reč o industrijskom nasleđu, prema njegovim rečima, ne radi se samo o zaštiti građevinskih objekata, nego i proizvodnje i tehnologije, što kod nas često nije slučaj jer su mnoge istorijski vredne mašine završile na otpadu ili su pretopljene.

Stav urbanista je, kako je naglasila Žaklina Gligorijević, manje emotivan – predviđa se “čišćenje svega što nije u upotrebi i ne donosi profit”.

Ona ne isključuje ni drugačija rešenja, ali ona zalaze u pitanje “sluha” vlasti ili njenog eventualnog dogovora sa strukom, mada se u Srbiji ni državna zaštita industrijskog nasleđa kao spomenika kulture nije pokazala kao dovoljna garancija za njegov opstanak.

Srpski Mančester

Kao primer sudbine domaće industralizacije naveden je “srpski Mančester” – Leskovac.

Prema rečima direktora Muzeja Leskovac Mire Ninošević, jak trgovački i zanatski centar i pod turskom vlašću, posle oslobođenja 1878, Leskovac se zahvaljujući sopstvenom kapitalu i zdravoj pameti “američkom brzinom” razvio od turske kasabe do modernog industrijskog grada.

Ono što od industrije nije uništeno u savezničkom bombardovanju 1944, komunističke vlasti su posle Drugog svetskog rata raselile u: Uroševac, Kruševac, Varaždin, Osijek, Beograd, Prištinu…

Pošto su prvi posleratni upravnici bili nepismeni i nisu znali da pokrenu mašine, iz zatvora su puštani vlasnici fabrika – “klasni neprijatelji vlasti” i njima privremeno upravljali do normalizacije rada.

U poslednjoj “tranziciji” Leskovac ostao ne samo bez preostalih fabrika, nego i bez radničke klase, a sad razvija tursku industriju.