Slikar vizionar sa sopstvenim vizijama užasa

Genijalan pripovedač znao je da dubokim parabolama i napetim kriminalističkim potkama i sižeima opčini čitaoce.

Dramatičar koji je virtuozno kombinovao istorijske forme teatra od antičke tragedije do salonske komedije, konstruisao je svoj sopstveni, crnim humorom natopljeni, svetski teatar.

Satiričar bespoštedne oštrine, bio je i filozofski i politički mislilac koji je kročio svojstveni put, često nasuprot modernističkim stremljenjima svoga vremena.

Direnmat je bio avanturist duha, koji je granice disciplina pomerao i kao niko drugi iznalazio slike za prirodno-matematička saznanja.

Bio je slikar vizionar koji je mimo putanja opštih tendencija razvio sopstvene vizije užasa.

Povodom 100. godišnjice rođenja Fridriha Direnmata (Konolfingen, Švajcarska, 5. januar 1921 – Nojštel, Švajcarska, 14. decembar 1990), kod ciriškog izdavača Diogenes Verlag objavljena je njegova nova biografija – Fridrih Direnmat.

Biografija (2020). Autor Ulrih Veber kustos je Direnmatovog književnog nasleđa u Književnom arhivu u Bernu i bavi se već više godina izučavanjem neobjavljene književne građe Direnmata, o kome već postoji znatan broj biografskih studija ,od kojih se Veberova razlikuje supstancijalnim uvidom u dokumentaciju Direnmatovih neobjavljenih spisa u arhivu koje je autor pomno studirao i relevantna saznanja utkao u biografsku pređu.

Kad je Fridrih Direnmat 1979. primio književnu nagradu grada Berna, on je u zahvalnoj reči saopštio: „Grad Bern ima pravo da sazna da ova nagrada ne ide u ruke ni desničaru, ni levičaru, već jednom poprečnom.“

I zaista, švajcarski dramski pisac, pripovedač i esejist prolazi kroz sva sita i rešeta.

Rođen kao sin pastora u Ementalu, docnije je rastao u Bernu i rano je počeo sa pobunom protiv sveta u kome je odrastao.

Direnmat je najpre želeo da bude slikar, potom je studirao filozofiju, da bi najzad postao pisac.

Iako je, uz Maksa Friša, najpoznatiji švajcarski autor, vlastima je bio suspektan, jer je svojim anarhističkim mislima i samovoljnim pozicijama iznenađivao čak i svoje poštovaoce.

Ponekad je to svesno činio: „Protiv slave se treba boriti. Ko poseduje slavu, taj je želi održati i mora vazda da nudi razloge koji se od njega očekuju. Slava ne oslobađa, već čini slugom. Valja imati slavu u onoj meri koja omogućuje da se slobodno radi.“

Sad se pojavila nova, iscrpna i na primarnim izvorima utemeljena biografija Fridriha Direnmata sa svim njegovim sposobnostima i protivrečnostima.

Napisao ju je teoretičar književnosti Ulrih Veber, koji se već dugo godina bavi književnom zaostavštinom autora.

On poznaje planove, skice, odlomke i fragmente Direnmatovog dela i citira iz njih kao i iz neobjavljenih pisama.

Na ovaj način predstavljena je ličnost Direnmata, višestranog umetnika čija karijera nije pravolinijski tekla, niti je bila bez ponora. Direnmat kao otelovljenje uspešne literarne karijere?

Ne.

On je samog sebe video kao meteorita koji nepostojano sija na nebu, a pri padu na zemlju ostavlja duboku brazdu, bolje reći krater koji izobličava krajolik.

Direnmat je bio izdanak svoga vremena, njegovo mišljenje je bilo određeno posleratnim godinama, posebno antagonističkom konstelacijom hladnog rata i onovremenog osećanja krivice i užasa minulog rata, kao i prisutne egzistencijalističke filozofije.

On je govorio o opasnostima i strahovima svog vremena kao niko pre njega.

Ali u tome je ostao usamljen: nije zasnovao nikakvu školu, nikakvu teoriju i metod pozorišta, a nije bio ni učesnik avangardnih pokreta.

Ulrih Veber divi se Direnmatovom geniju pripovedanja, pustolovinama njegovog duha i njegovoj bespoštednoj satiri.

A na prvom mestu, divi se sposobnosti Direnmata da uvek bude nov i originalan.

Nakon što se odrekao plana da postane slikar, počeo je da piše.

Kao mlad otac porodice svojim dramskim komadima je odveć malo zarađivao, te je početkom 1950-ih godina sreću okušao u žanru kriminalističkih romana.

Sudija i njegov dželat ili Sumnja vrlo su brzo postali poznati.

Kad je Direnmatova slava 1970-ih godina počela da bledi, on se povukao iz javnog kulturnog života, ali nije odložio i pero. Iz krize je nastalo nešto novo.

Direnmat se stao baviti svojom prošlošću i sakupljanjem građe za Istoriju svoga spisateljstva.

To će postati stablo njegovog razgranatog poznog dela u prozi.

U mukotrpnom procesu Direnmat se iznova pronašao kao pisac.

Njegova proza se razvila u sećanje i refleksije.

Direnmat svoju egzistenciju, svoje mišljenje, svoju fantaziju, svoju građu pretvara u predmet pisanja.

Više nisu rezultati cilj, već predstavljanje sećanja, uobličavanja, preobražaja kao i celokupni proces literarnog i umetničkog posla.

Direnmatova pozna proza smatra se danas sasvim posebnom literarnom formom koja je spoj sećanja, fiktivnih pasaža i filozofskih rasuđivanja.

U tom materijalu se mogu naći autobiografski delovi koje Veber u svojoj biografiji sa opreznošću u odnosu na izvore upotrebljava, jer on poznaje Direnmatov nagon za fabuliranjem.

Veber već u predgovoru za Građu / Stoffen upozorava da se sećanja pisca ne uzimaju zdravo za gotovo.

Veber ne prećutkuje da je Direnmat kao student bio jedno izvesno vreme poklonik švajcarskih prijatelja nacionalsocijalista, tzv. frontista.

Naporedo sa pobunom protiv oca pastora, mladi Direnmat je bio fasciniran fašizmom kao izlazom iz švajcarskog bojažljivog mrtvila.

Biograf Veber osvetljava vremensko, političko i duhovno-intelektualno okruženje Fridriha Direnmata.

On se detaljno posvećuje privatnoj ličnosti, što je dosad bilo neosvetljeno, budući da se u Švajcarskoj nerado govori o privatnom.

Direnmat je bio preosetljive prirode, te se često sa kritičarima i ljudima iz teatra hvatao u koštac.

Zbog toga se povukao na jedno brdo pokraj Nojšatela na jezeru.

Tu je stajao njegov teleskop kojim je posmatrao ozvezdano nebo, živeći sa svojom suprugom i troje dece na distanci od kulturnog establišmenta.

To se naprasno izmenilo 1956, ogromnim uspehom njegove tragikomedije Poseta stare dame, u kojoj je reč o osveti jedne dame koja pohlepne građane malog provincijskog mesta navodi na ubistvo.

Ta naprasna slava je značila i prevazilaženje nesigurnog finansijskog stanja.

O odnosu Direnamata prema novcu kola jedna anegdota: Direnamt je jednom otišao u banku i na šalteru se predstavio i saopštio da bi želeo jedan milion u gotovom.

Kada ga je šef filijale pozvao u posebnu prostoriju i na sto izneo milion franaka, Direnmat mu se ljubazno zahvalio i zamolio da novac vrati u trezor.

On je zapravo „samo želeo da vidi kako izgleda milion švajcarskih franaka u gotovom“.

Direnmatov hobi bila je astronomija.

On je posedovao solidan teleskop kod kuće sa koga je pomno posmatrao zvezde.

Bio je opčinjen kosmosom, kao što je to Peter fon Mat konstatovao: „Od Žana-Pola nije bilo nemačkog pisca koji je sa većom pomnošću pratio zbivanja u svemiru, imajući oči vazda u njega uprte kako bi video kako izgleda ponor…“

Direnmat je u pogledu nauka bio, kako Veber veli, gargantueskno nezasit.

Svejedno da li je bila reč o teologiji, astrofizici, kosmologiji, teoriji država ili filozofiji prava – nijedna tema nije bila za Direnmata apstraktna, nikakva zgrada mišljenja previsoka i nikakva politička tema delikatna.

Direnmat je, i mimo velikog uspeha, ipak pesimistički gledao na svet.

Bio je opsednut apokaliptičkim motivima, što se i na njegovim slikama vidi.

Veberova biografija nije i detaljna analiza Direnmatovog dela, ona samo nudi opsežan materijal i važnu građu za interpretaciju njegovog dela. Iako izlaže celokupni piščev opus, ipak je fokusirana na pisca i čoveka Direnmata.

Posle ove lektire čitaocu se čini da je sa Fricom kvazi na ti, jer poznaje i njegove radosti i njegove depresije, njegove misli i način njegovog rada, njegov prilaz ljudima i odnos sa familijom i prijateljima. Čitalac je, kao i biograf, očaran enormnom stvaralačkom energijom ovog švajcarskog pisca, koji i mimo kriza nije izgubio odvažnost za kreativni eksperiment.

„Svaki umetnički poduhvat u osnovi je samo jedan pokušaj na koji se mora biti spreman. Onaj ko nije spreman da gubi, treba da se kloni umetnosti.“