Pod zaštitom samo pet odsto teritorije Srbije

Od ukupne površine Srbije – 8,83 miliona hektara, zaštićeno je svega 518.229 hektara, odnosno 5,86 odsto teritorije, dok evropski standardi nalažu da najmanje 11 odsto teritorije bude zaštićeno.

Iz Ministarstva životne sredine više puta je najavljeno da će ti standardi biti ispunjeni do kraja 2010.

Javno preduzeće „Srbijašume“ stara se o 92 zaštićena prirodna dobra, 244.122 hektara, odnosno o gotovo polovini zaštićene teritorije, 42 fizička lica vode računa o spomenicima prirode botaničkog karaktera, a staraoci na 40 dobara su privatna preduzeća, nevladine organizacije i lovačka društva.

UPRAVLJAČI PO DOGOVORU

Pre donošenja novog Zakona briga o prirodnim dobrima bila je regulisana Zakonom o zaštiti životne sredine iz 2004. godine. Taj zakon je preuzeo odredbe vezane za vazduh, buku i zaštićena prirodna dobra, koje je regulisao još zakon iz 1991. Usled opštosti, one daju prostora za slobodnu interpretaciju, samovolju i u krajnjoj liniji – korupciju. Izbor staraoca kao i njegova ovlašćenja određuju se dogovorom zainteresovanih strana u kojem poslednju rečima Vlada.

Stručni saradnik Zavoda za zaštitu prirode Srbije Maja Radosavljevićobjašnjava za Danas proceduru kako se neko prirodno dobro proglašava zaštićenim. Ona navodi da nakon višegodišnjih terenskih istraživanja Zavod upućuje dokumetaciju i predlog za zaštitu nekog prirodnog dobra Ministarstvu životne sredine, koje ga potom uobličava u uredbu i prosleđuje Vladi Srbije. Radosavljevićnavodi da se u stručnoj dokumentaciji Zavoda nalazi i predlog staraoca budućeg zaštićenog dobra.

– Staraoca najčešće predlaže Zavod, međutim, to može da uradi i Ministarstvo ili Vlada. U svakom slučaju, njegov izbor uvek predstavlja stvar dogovora. Uredba Vlade sadrži i mere koje staralac mora da sprovodi na zaštićenom području. One se ne donose u odnosu na staraoca, veću odnosu na karakteristike tog prirodnog dobra i vrednosti koje na njemu treba zaštititi. Ako je neki predeo proglašen zaštićenim zbog retke životinjske vrste koju treba sačuvati, logično je da o tom dobru brine lovačko društvo sa te teritorije. Na primer, Centar za prirodne resurse „Natura“ godinama se uspešno stara o specijalnom rezervatu prirode „Klisura reke Trešnjice“, jer je to jedno od tri mesta u Srbiji na kojem se gnezdi beloglavi sup – kaže Radosavljević.

DOZVOLJENA I POLJOPRIVREDA

Od 462 zaštićena prirodna dobra u Srbiji, JP „Srbijašume“ stara se o 92 , na površini od 244.122 hektara, što čini gotovo polovinu zaštićene teritorije. Među staraocima nalaze se i JP „Vojvodinašume“, brojna lokalna kao i pet javnih preduzeća osnovanih Zakonom o nacionalnim parkovima – Tara, Kopaonik, Đerdap, Fruška gora, Šar-planina. Tu su i turističke organizacije – Čačak i Zlatibor, Srpska pravoslavna crkva (Eparhija vranjska), 42 fizička lica koja se staraju o spomenicima prirode botaničkog karaktera, dok su staraoci na 40 dobara privatna preduzeća, nevladine organizacije i lovačka društva. Od 518.229 hektara zaštićene teritorije, 20.280 se nalazi u prvom stepenu zaštite, što znači da je na toj površini zabranjena gradnja i bilo kakva druga ljudska aktivnost, osim naučno-istraživačke i edukativne.

U Zavodu za zaštitu prirode kažu da se ta teritorija uglavnom nalazi u državnom vlasništvu, a da se privatna imanja, koja ne zauzimaju ni deseti deo zaštićene teritorije, nalaze u režimima zaštite drugog i trećeg stepena, na kojima je dozvoljeno bavljenje poljoprivredom, pa čak i gradnja, uz neophodne dozvole i saglasnost staraoca.

U obavljanju poslova zaštite i razvoja zaštićenog prirodnog dobra, staraocu pomaže naoružana čuvarska služba. Upravljanje dobrom finansira se iz budžeta Srbije, ali i naknada koje staralac može da propiše na zaštićenoj teritoriji za korišćenje tih dobara.

GORANI KAO STARAOCI

Prva nevladina organizacija koja je postala staralac nekog zaštićenog prirodnog dobra u Srbiji je Pokret gorana iz Sremske Mitrovice, koji je 1997. godine Uredbom Vlade dobio na upravljanje Specijalni rezervat prirode Zasavica. Od neugledne močvare, za svega nekoliko godina Zasavica je postala područje zaštićeno Ramsarskom konvencijom i razvijenim eko-turizmom.

Slobodan Simić, upravnik Rezervata, naglašava za Danas da se u praksi pokazalo da privatni sektor uspešnije upravlja prirodnim dobrima, jer je, kako kaže, rečo pravim ljubiteljima prirode. On dodaje da većina javnih preduzeća ne propagira zaštićena dobra o kojima se stara, iako je to njihova zakonska obaveza. Simićističe da većih sukoba sa vlasnicima privatnih imanja u Zasavici nije bilo, jer je 99 odsto njene teritorije državna zemlja, ali dodaje da proteste lokalnog stanovništva očekuje sledeće godine pošto Rezervat treba da se proširi i na privatne posede.

– Ljudi ne razumeju da se njima ništa ne oduzima i u tome je ključproblema. Kada se neki deo stavi pod zaštitu, to samo znači da se mora poštovati zakon, da se ne sme graditi bez dozvole, nekontrolisano seći šuma ili bacati otpad. Međutim, naš narod je navikao da otrov posipa po njivama, misli da je šuma njihovo privatno vlasništvo, a ne zna da je prema Zakonu o šumama, čak i na privatnom imanju, koje nije u zoni zaštite, potrebna dozvola šumskog gazdinstva za seču svakog stabla. Ne znaju, jer se zakon ne poštuje – izričit je Simić.

STARA PLANINA SRPSKI ALPI

Međutim, dok se od meštana očekuje da poštuju zakon, uredbe i da plaćaju različite naknade, Vlada Srbije može da menja namenu prirodnom dobru, jer je upravo ona „supervizor“ nad upravljanjem zaštićenom teritorijom. Možda najdrastičniji primer predstavlja pokušaj da se od Stare planine, zaštićenog prirodnog dobra prve kategorije, napravi ski-centar po uzoru na Alpe. I pre nego što je usvojen Prostorni plan za Staru planinu, Vlada Srbije septembra 2007. donosi Uredbu o utvrđivanju Programa razvoja planinskog turizma na području Stare planine. Bez prethodne kategorizacije prirodnog dobra, koju je u više navrata pokušao da uredi Zavod za zaštitu prirode Srbije, niti traženja mišljenja od ove ustanove, Ministarstvo ekonomije i regionalnog razvoja naručilo je izradu Master plana turističkog razvoja Stare planine, koji je kasnije obuhvaćen Uredbom. Zanemarujući činjenicu da se radi o prirodnom dobru zaštićenom i međunarodnim konvencijama, na kome se nalaze staništa retkih biljnih i životinjskih vrsta, Master plan predvideo je izgradnju 40 žičara, tridesetak ski-staza i dva velika turistička kompleksa, koja bi mogla da prime oko 30.000 ljudi.

DIVLJA GRADNJA I KRIVOLOV

Iako su stručnjaci upozoravali da je nemoguće da se na „planini čija visina jedva prelazi 2.000 metara i gotovo da nema snega“ grade skijališta, izgradnja turističkog kompleksa je počela još 2006.

Lidija Amidžić, bivša direktorka Zavoda za zaštitu Srbije, objašnjava za Danas da su u teoriji ovlašćenja staraoca relativno velika, ali da su u praksi staraoci nemoćni ili nezainteresovani da spreče brojne vidove degradacije prirodnih dobara.

– Poslednjih godina se pokazuje da su nevladine organizacije, odnosno privatni sektor, bolji upravljači, jer imaju mnogo više motiva, entuzijazma i ideja. Kada je rečo javnim preduzećima, tu neće biti nikakvog pomaka u zaštiti sve dok se direktori budu birali ili smenjivali u zavisnosti od političke pripadnosti – ističe Amidžić. Ona dodaje da se degradacija zaštićenih prirodnih dobara ogleda u divljoj gradnji, krivolovu, prekomernoj i često neplanskoj seči šuma, zagađivanju vodotokova direktnim izlivanjem kanalizacije, stvaranju divljih deponija i prekomernoj eksploataciji vrsta.

Obaveze staraoca

* čuva, unapređuje i promoviše zaštićeno područje

* sprovodi propisane režime zaštite

* donosi plan upravljanja i akt o unutrašnjem redu i čuvarskoj službi

* obeležava zaštićeno područje, granice i režime zaštite

* nadzor nad sprovođenjem uslova i mera zaštite prirode

* prati kretanje i aktivnosti posetilaca

* donosi akt o naknadama

Naknade za korišćenje

– za delatnosti iz oblasti turizma, ugostiteljstva, izgradnje, eksploatacije mineralnih sirovina, trgovine, transporta, distribucije, prenosa, telekomunikacija, snimanja

– za delatnosti iz oblasti vodoprivrede, rudarstva i energetike, saobraćaja, korišćenja flore i faune

– za korišćenje posebno uređenih ili pogodnih terena za parkiranje, rekreaciju, sport, ložišta, postavljanje reklama, molova, platforma za pecanje i priveza za čamce

– korišćenje imena i znaka zaštićenog područja

– usluga upravljača zaštićenog područja

Režimi zaštite

I stepen zabrana korišćenja prirodnih bogatstava i svih aktivnosti, osim naučnih istraživanja i kontrolisane edukacije

II stepen ograničeno i strogo kontrolisano korišćenje prirodnih bogatstava

III stepen selektivno i ograničeno korišćenje prirodnih bogatstava