Političke prilike u Dalmaciji

Vicko Krstulović: Memoari jugoslavenskog revolucionera Dalmacija – fragmenti istorije 20. veka (12)

Ispovest jugoslovenskog revolucionara pisana osamdesetih godina prošlog veka je karika koja nedostaje u zvaničnoj istoriografiji SFRJ. Posle ovog svedočenja zaboravljene i skrivane činjenice o ratnim događajima i Titovoj ulozi u ključnim situacijama promeniće neke mitove NOB. Feljton je za objavljivanje priredio Vladimir V. Krstulović.

I tako sve do rađanja prve države Južnih Slavena, 1918. Tek tada se Dalmacija našla, nakon tolikih stoljeća, stvarno spojena sa drugim našim krajevima u zajedničku državu. Upravo te stalne diobe Dalmacije i stalna ugroženost od država sa zapada, sjevera i istoka, stvorila je kod Dalmatinaca orijentaciju i osjećaj pripadanja ogromnom slavenskom stablu, od Soče do Vladivostoka i Carigrada. Osobito je omladina, gradska i seoska, naročito na obali Jadrana uoči Prvog svjetskog rata orijentirana jugoslavenski. Stvaranje jedinstvene države južnih Slavena, dugo sanjano, postalo je tada ideal kojem je težila omladina Dalmacije. Njena očekivanja su se kretala ne samo u granicama buduće Kraljevine SHS nego i Bugarske, sve do Bospora. Misao o „slavenskom Carigradu“ koji bi nas povezivao sa majčicom Rusijom i san o velikoj Jugoslaviji, stvarao se od davnih vremena. Zato je dolazak jedinica srpske vojske u Dalmaciju 1918. dočekan u deliriju narodnog oduševljenja.

U tom periodu snažnog razmahivanja jugoslavenskog nacionalizma, osobito u srcima mlade buržuazije, rodila se Orjuna – organizacija jugoslavenskih nacionalista. U mnogo čemu je bila slična talijanskim fašistima. Od crnih uniformi do batinaških metoda prema svakome tko je narušavao buržuasku idilu novostvorene monarhije. Komunistička partija Jugoslavije, još dok nije bila stavljena van zakona 1920, često je dolazila u sukobe sa Orjunom, pa je formirala obranbene čete za zaštitu radnika i radničkih vođa. Te su naše čete vodile često krvave bitke sa bandama orjunaša, po gradovima i selima. Nakon Obznane i zabrane KPJ, orjunaši su redovno imali i svestranu podršku i pomoć policije protiv radničkog pokreta. Mnogi pripadnici Orjune bili su učlanjeni u Pribićevićevu Samostalnu demokratsku stranku. Dok je Svetozar Pribićević bio Aleksandrov ministar unutrašnjih poslova i glavni nosilac velikosrpskog hegemonizma, kao i beogradskog centralizma, između Orjune i vlasti vladala je puna suradnja. Ali i tome je došao kraj. Čim je Pribićević sklopio savez sa Stjepanom Radićem, a njihove SDS i HSS postale Seljačko-demokratska koalicija, započeo je sumrak Orjune i jugoslavenskog nacionalizma, posebno u Dalmaciji. Jedan dio dotadašnjih pristalica Pribićevića prišao je drugim nacionalistički orijentiranim strankama i organizacijama. Jedan dio se pasivizirao, a treći su prihvatili seljačko-demokratsku koaliciju. Neki od njih su kasnije postali HSS-ovci. Jedan od najistaknutijih orjunaških batinaša, dr. Edo Bulat, postao je ustaša, a u ratu i ministar u vladi tzv. „NDH“. Radnički pokret se tako postepeno oslobodio svog najgoreg protivnika u Dalmaciji, ali je uskoro, pored organa državne vlasti, koji su stalno progonili KPJ, dobio svog glavnog neprijatelja u HSS-u, bivšoj Hrvatskoj republikanskoj seljačkoj stranci. Nakon što je Stjepan Radić postao kraljevski ministar, ona je izbacila iz svog imena ono „republikanska“ i postala izrazito buržuaska stranka, sa isključivo fiškalskim rukovodstvom. HSS i njen kasniji vođa, dr. Vlatko Maček, imali su velikih ambicija da postanu „svenarodni pokret“, a Maček „vođa hrvatskog naroda“. U Dalmaciji je postojala i Pučka stranka, ali nikad nije postala značajna. Bila je ono što na Zapadu zovu populistima ili što se u Italiji i Njemačkoj danas naziva „kršćanskim demokratima“. Strankom su rukovodili uglavnom popovi i klerikalci. Jedan dio ovih klerikalaca je prišao ustašama. Njihov broj nije velik, zajedno sa fašistima izrasli su do okupatorske agenture i otvorenih slugu. Jugoslavenski nacionalisti u toku NOB, kao i Pribićevićevi „samostalci“, u velikom broju prišli su NOP-u. Manji dio ostao je na fašističkim pozicijama i priključio se okupatoru kroz četničke i ljotićevske organizacije i konačno je potučen 1944. i 1945. godine. U Dalmaciji je 1928. godine već bila izvršena glavna podjela i grupiranje snaga. Sve što je teklo do 1941. rezultat je progona i terora nad radničkim pokretom, diktature i sukoba srpske i hrvatske buržuazije. Složno su nastupali protiv radničkog pokreta i komunista.

Nastavlja se