Prva odlikovana Srpkinja, presto branila žustrije od muža: Ko je bila kneginja Persida Karađorđević?

– Tu stižemo do žene koja je zaista, kako istoričar Nebojša Jovanović lepo sažeo „zaista igrala uspešno ulogu prve dame ustavobraaniteljskog režima”. Jer mi doba kneza Aleksanda nekako, naravno, sa pravom poistovećujemo sa ustavobraniteljima. On je kao vladar večito bio u senci tih prekaljenih, iskusnih, vlastoljubivih ljudi koji su se uostalom istakli u borbi protiv jednog daleko opasnijeg vladara – kneza Miloša, ističe istoričar Uroš Milivojević autor knjige „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović”.

Aleksandar je tu, po mišljenju istoričara, bio više ličnost koja je figurirala ali je Persida Karađorđević vrlo ozbiljno shvatala svoju ulogu.

– Sredinom 19. veka pošto posle pada Obrenovića Beograd definitivno peuzima ulogu prestonice u odnosu na Kragujevac u njemu počinje da se rađa i taj neki javni život. Počinju da se održavaju posela, balovi, javni prijemi… Na dvoru se uvodi određeni red ali i u odnosu javnosti prema vladarskoj porodici, navodi Milivojević.

Knez Aleksandar je, u pravom smislu te reči, kolekcionar slika i umetničkih dela. U starom konaku, nekadašnjem Simićevom zdanju se nalazila lepa galerija slika, prva prava, koje je uglavnom uradio Uroš Knežević, kao dvorski umetnik,

– Ta galerija slika je obuhvatala pre svega Karađorđeviće, Nenadoviće kao Persidinu familiju ali po nalogu kneza Aleksandra za nju su izrađeni čuveni portreti ustaničkih vođa koji se i dana danas nalaze u istorijskim udžbenicima i čitankama od hajduk Veljka do Uzun Mirka. To su (pra)počeci kulture sećanja kod nas. Knez Aleksandar je, kako se onda govorilo naručio i da se „namalaju” portreti kneza Miloša i kneginje Ljubice i, taj portret je jedini koji danas imamo, pošto oni raniji, koje je u Kragujevcu radio Pavel Đurković, nisu sačuvani, podseća istoričar Uroš Milivojević.

Kneginja Persida Karađordjević (1846-1847. godine) – Katarina Ivanović – Narodni muzej u Beogradu

Kneginja Persida Karađordjević (1846-1847. godine) – Katarina Ivanović – Narodni muzej u Beogradu

Kneginja Persida (1813 – 1873) poticala je iz porodice Nenadović, čiji je rodoslov do početka 19. veka bio znamenitiji od porodica Karađorđević i Obrenović. Njen otac bio je vojvoda Jevrem, sin gospodara Jakova Nenadovića, a majka Jovanka kći jedinica Mladena Milovanovića. Tako je brojno potomstvo kneza Aleksandra Karađorđevića i Perside Nenadović (po majci Milovanović) poticalo od tri slavne porodice ustaničke Srbije.

Persida se rodila u zavičaju Nenadovića, u Brankovini kod Valjeva 1813., u godini sloma Prvog srpskog ustanka. Nenadovići su posle propasti ustanka prešli na teritoriju Habzburške monarhije, a zatim su se, sa grupom srpskih starešina, obreli u Hotinu, u Besarabiji, na tlu Ruskog carstva.

Upravo se u Hotinu Aleksandar Karađorđević oženio Persidom Nenadović 1830. godine. Hatišerif o unutrašnjoj autonomiji koji je sultan darovao knezu Milošu 1830. godine predviđao je povratak političkih emigranata u Srbiju. Tako su se i Karađorđevići ponadali povratku u domovinu. Ali je on potrajao punih devet godina. Na put u Srbiju krenuli su 1831., ali su u Beograd usled niza prepreka, uspeli da se vrate tek 1839. godine pošto je knez Miloš Obrenović abdicirao.

Aleksandar i Persida su po povratku u Srbiju živeli u Beogradu, često menjajući mesto boravka. Mladi knez Mihailo Obrenović (1839 – 1842) bio je prijateljski nastrojen prema Aleksandru Karađorđeviću. Aleksandar je dobio oficirski čin 1841. godine, a zatim je bio unapređen u ađutanta vladajućeg kneza.

Persida Karađorđević – prva dama ustavobraniteljskog režima

Na tom položaju zatekla ga je i Vučićeva buna 1842. godine, kojom je Mihailo bio zbačen i proteran. Ustavobranitelji su sazvali Narodnu skupštinu, koja je za novog kneza izabrala Karađorđevog sina Aleksandra. Posle diplomatskih peripetija, Aleksandra su za izbornog kneza Srbije priznale i Porta i Rusija, na Vidovdan 1843. godine.

Pitanje smeštaja Karađorđevića, sada kneževske porodice, trajno je rešeno useljenjem u Simićev konak (kasnije Stari ili Knežev dvor). Državne vlasti kupile su kuću od ustavobraniteljskog prvaka Stojana Simića, predsednika Državnog saveta, a zatim su je ustupile na korišćenje knezu Aleksandru. Tek po useljenju kneževske porodice put do dvora bio je kaldrmisan. Dvor se nalazio na prostoru današnjeg Pionirskog parka i bio je opasan ogradom. U neposrednoj blizini dvora počeli su da podižu svoje kuće i viđeniji činovnici i umetnici. Stojan Simić podigao je velelepnu kuću prekoputa dvora, kao i vojvoda Stevan Knićanin, a nedaleko odatle kuću je izgradio i Persidin otac Jevrem Nenadović.

Savremenici su Peridu opisivali kao visoku i krupnu ženu savršenog ukusa u odevanju, otmenu i punu elana. U mladosti je tokom boravka u Besarabiji, naučila ruski jezik, a trudila se da nauči nemački i francuski. Kneginja je dvor pretvorila u centar kulturnog života u Beogradu (salon). Dvor je dograđivan i opreman u godinama posle useljenja Karađorđevića. Nameštaj i pokućstvo su nabavljani iz Jevrope (npr. stakleno i porcelansko posuđe doneto je iz Beča, Pešte i Karlsbada), ali su draperije, sablje i kremenjače, kojima su bili ukrašeni zidovi, podsećali na osmansko nasleđe.

Od 1850. godine Persida je počela da organizuje svoja čuvena posela, u čemu su joj pomagali „prva vospitateljka” u Beogradu – Marija Milutinović (Maca Punktatorka), žena Sime Milutinovića Sarajlije, i Dubrovčanin Matija Ban, koji je kratko bio učitelj kneževića Petra. Posela su održavana dva puta nedeljno u perodu od septembra do juna, radi „izobraženija i uveselenija svoje dece”. Počinjala su kafom i ratlukom, a zatim su redom iznošeni suvo meso, sir, gurabije, tatlije, badem i grožđe.

Uvela salonska posela u Beograd

Na poselima su sve gospođe, kao i sama kneginja nosile srpsku nošnju, preko koje je išao bogat nakit. Ove obaveze bila je oslobođena Banova žena, Grkinja Margarita. Ona je goste zabavljala svirajući na klaviru zajedno sa ćerkom Stojana Simića i jednom od ćerki kapetana Miše Anastasijevića. Klavir je na kneževski dvor stigao iz Pešte, posredstvom Marije Milutinović. Kneginja Persida je u salonu okupljala gospođe i ćerke savetnika, ministara, oficira i najimućnijih trgovaca.

Za razliku od konzervativnog supruga, bila je pristalica Vukove reforme jezika i pravopisa.

U maju i junu kneginja Persida ponekad je održavala posela u svojim privatnim baštama na Varoš-kapiji, nedaleko od Delijske česme. Baštu koja se nalazila na prostoru današnje zgrade Srpske akademije nauka i umetnosti, kneginja je počela da uređuje 1844. godine. Po njenoj želji, sadnice retkih biljaka nabavljane su u susednim zemljama: Bugarskoj, Austriji, Rumuniji i Turskom carstvu. Kneginja je rado slala rasade prijateljicama.

U bašti su gajene i ptice, poput slavuja, golubova i kanarinaca, da bi Persidina deca uživala u njihovom „ubavom pojanju”. Pored bašte na privatnom imanju, kneginja je bila posvećena i uređenju dvorskog vrta. U tom poslu joj je pomagao vrtlar her Johan, koji je po preporuci Matije Bana bio pozvan iz Zemuna.

Kneževska porodica letnji deo godine provodila je u Miloševom konaku u Topčideru i na putovanjima po Srbiji. Knez Aleksandar se najlepše osećao u Topoli „na očinom ognjištu”. Praćen brojnom svitom, rado je posećivao i Brestovačku banju (dvorsku banju).

Brak kneza Aleksandra i kneginje Perside bio je veoma plodan. Rodilo im se čak desetoro dece: Poleksija (1833 – 1914), Kleopatra (1835 – 1855), Aleksije (1836 – 1840), Svetozar (1840 – 1847), Petar (1844 – 1921), Jelena (1846 – 1867), Andreja (1848 – 1864), Jelisaveta (1851 – 1852), Đorđe (1856 – 1888) i Arsen (1859 – 1938). Međutim, kneginja Persida, koja je umrla 1873. godine imala je nesreću da nadživi čak šestoro svoje dece.

Deca kneza Aleksandra i kneginje Perside – budući kralj Petar Karađordjević kao dete1845. godine – Arsenije Petrović – Narodni muzej Beograd

Deca kneza Aleksandra i kneginje Perside: Kleopatra Karađorđević 1854. godine – Uroš Knežević – Narodni muzej u Beogradu

Deca kneza Aleksandra i kneginje Perside: Jelena Karađorđević – fotografija nastala pocetkom druge polovine 19. veka

U politici je Persida, nasuprot kolebljivom, slabom i često plahovitom suprugu, važila za energičnu, nepopustljivu i žustru ženu, poznatu „po omrazi” prema Obrenovićima. Direktno uplitanje u politiku nije joj bilo strano. Sultan Abdulmedžid Prvi sizeren Srbije dodelio joj je 1846. godine oredn „Nišan-iftihar”, kao priznanje za njen dobrotvorni rad. Do tada su nosioci ovog ordena bili samo knez i državni savetnici.

Kao i kneginja Lubica, i Persida je imala ulogu u diplomatskim odnosima sa osmanskim velikodostojnicima. Naime, 1848. godine jedan turski vojinik je u jarosti ubio srpskog zanatliju u beogradskoj varoši i zatim pobegao pod zaštitu turskog garnizona u Beogradskoj tvrđavi. Persida se, radi umirivanja novonastale krize sastajala sa Melek Hanumom, ženom beogradskog vezira. Na kraju krize, Persida je Melek Hanumi priredila ručak u dvoru na kome su, u odabranom društvu srpskih i turskih gospođa ispile šampanjac u zdravlje sultana i kneza Aleksandra.

Zbog porodice izgubila presto

Svojim uplitanjem i protežiranjem familje Nenadović Persida je doprinela kneževom padu. Kako je primetio Slobodan Jovanović „polovinu nepopularnosti knez Aleksandar je zaradio – ne zbog sopstvenih pogrešaka, već zbog pogrešaka svoje okoline”.

– Izgledalo je kao da Nenadovići vladaju Srbijom, i to kako ljudi tako i žene te velike porodice, zaključio je Jovanović.

U periodu posle Krimskog rata (1853 – 1856) i slabljenja uticaja Rusije na Balkanu, lišen podrške najuticajnijih ustavobranitelja – Garašanina i Vučića, Aleksandar je pokušavao da se održi na vlasti oslanjajući se na Nenadoviće i austrijskog konzula Radosavljevića. Takvo držanje naišlo je na otpor Državnog saveta, obrenovićevaca, mladih liberala školovanih u inostranstvu, ali i diplomatije drugih velikih sila. Knez je bio u stalnom sukobu sa savetnicima, koji su pokušavali da ga nateraju da strogo poštuje turski ustav iz 1838. godine.

Porodica kneginje Perside – Nenadovići: Knez Aleksa Nenadović (posle 1855. godine) Uroš Knežević – Narodni muzej u Beogradu

Porodica kneginje Perside – Nenadovići: Jakov Nenadović (1852 – 1855. godine) – Uroš Knežević – Narodni muzej u Beogradu

Porodica kneginje Perside – Nenadovići: Prota Mateja Nenadović 1852. godine – Uroš Knežević – Narodni muzej u Beogradu

Posle otkrivanja Tenkine zavere (Stefan Stefanović Tenka) u jesen 1857. godine i njenih posledica opozicija je toliko ojačala da je knezu „otvoreno predlagala da se povuče sa prestola”.

Da bi se kriza u zemlji okončala 1858. godine sazvana je Narodna skupština koja se 10 godina nije sastajala. Zasedanje je bilo otvoreno na državni praznik dan Svetog Andreje Prvozvanog, 12. decembra. Deset dana kasnije Skupština, u kojoj su kneževi protivnici imali većinu zatražila je od kneza da abdicira. Knez je pristao da „razmisli o ovoj mogućnosti”, ali je prilikom prijema skupštinske delegacije kneginja Persida istrčala pred skupštinare i gnevno napala kneza i verbalno i fizički. Knez je tek iz drugog pkušaja uspeo suprugu da izgura u bočnu prostoriju.

Persida je vikala „kako bi radije prihvatila da je iseku na komade nego da se odrekne vlasti”.

Iste noći knez je po nagovoru Ilije Garašanina otišao ministarskim kolima u Beogradsku tvrđavu (Grad) pod zaštitu Osman-paše. Kneginja je bezuspešno pokušavala da zaustavi malodušnog muža:

– Kakav Grad, kakav Paša, zar si ti sin Karađorđev? U kasarnu, tamo je tvoje mesto!

Već sutradan Svetoandrejska skupština je suprotno volji predsedavajućeg kapetana Miše, Vučića i Garašanina, izabrala za kneza starog Miloša Obrenovića. Na ulicama je nastalo komešanje, a Beograđani su opkolili dvor i skupštinsku zgradu. U pratnji stranih konzula Persida je sa decom zauvek napustila dvor 25. decembra i sklonila se u kuću svoje ćerke Poleksije Nikolajević.

Aleksandar Karađorđević je nakon što je potpisao ostavku 3. januara 1859. godine, parobrodom prešao u Zemun. Pod austrijskom i turskom zaštitom, sledećim brodom na austrijsku teritoriju prebačeni su kneginja Persida i drugi članovi porodice. Za Karađorđeviće je počeo period novog izgnastva.

Uprkos ovim dešavanjima, kako beleže hroničari, „Aleksandar i Persida su živeli u slozi i ljubavi i posle silaska sa vlasti”.

Kneginja Persida preminula je 1873. godine u Beču. Sahranjena je na groblju Sant Marks a suprug joj je podigao spomenik u vidu visokog mermernog stuba sa natpisao od pozlaćenih slova: „Aleksandar Karađorđević, knez Srbije, podiže ovaj spomenik svojoj nezaboravnoj supruzi, kneginji Persidi, rođenoj u Beogradu 3/13. februara 1813., umrloj u Beču 17/29. marta 1873.”.

Kralj Petar Prvi Karađorđević je 1912. godine preneo zemne ostatke roditelja u Srbiju i sahranio ih je u svojoj zadužbini – Crkvi Svetog Đorđa na Oplencu.

Knjiga „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović”

Knjiga „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović” je nastala iz velike želje da se što široj publici predstavi važan segment srpske istorije 19. i 20. veka.

– U naslovu je namerno uzet izraz supruge a ne vladarke, što je važna finesa jer za razliku od nekih zemalja Zapadne Evrope ili carske Rusije Srbija, barem u novom veku nije imala – vladarke. Ovo su pre svega supruge vladara ali su one imale svakako važan uticaj u javnom životu Kneževine i Kraljevine Srbije a potom i kraljevina SHS i Jugoslavije, kaže istoričar Uroš Milivojević auror knjige „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović”.

Knjiga Uroša Milivojevića „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović” objavljena je u izdanju BIGZ-a. Do sada je imala svoje promocije u Kragujevcu i Topoli.

Naredne nedelje – Kneginja Julija prva strankinja udata za jednog srpskog novovekovnog vladara

Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.

Još vesti iz ovog grada

Šetnja

Naučno-stručni skup „Projekat Jadar – šta je poznato do 2021. i od 2021. do danas?” u Kragujevcu

„Kika”, „Popečitelji” i „Eyesburn” na trećem prolećnom mini klupskom festivalu muzike, kulture i umetnosti: Počinje UMMUS fest u Kragujevcu

Cirkus zarad sitnih interesa ili do sledećeg „ćutanja”: Zbog čega su opozcioni odbornici u Kragujevcu „zanemeli” na sednici Skupštine grada