Problem apstraktnih žrtava

Hajke Karge: SEĆANJE U KAMENU – OKAMENJENO SEĆANJE? (5)

Hajke Karge rođena je 1970. godine u Švedtu na Odri. Završila je studije istorije i sociologije posvećujući posebnu pažnju proučavanju jugoistočne Evrope. Doktorsku disertaciju o kulturi sećanja u Jugoslaviji odbranila je 2006. godine na Evropskom institutu za visoko obrazovanje u Firenci. Zaposlena je kao profesorka istorije na Univerzitetu u Regensburgu. Glavno područje njenog naučnog rada je kulturna i društvena istorija XIX i XX veka. U feljtonu uz saglasnost izdavača Biblioteke XX vek objavljujemo najzanimljivije odlomke iz njene knjige „Sećanje u kamenu – okamenjeno sećanje?“.

Ali upravo u tom procesu usvajanja one su stizale do granica onoga što se javno sme prenositi i što se sme pamtiti. Na drugom mestu smo već videli da jugoslovenska verzija prošlosti nije mogla da se posluži velikom merom konkretnosti. I u ovom slučaju, u pitanju Jasenovca, apstrakcija „stotine hiljada žrtava“ je bila zamka koja vodi tome da se zahteva dalja konkretizacija – pošto je svako zamišljeno rešenje za spomenik nužno moralo da tematizuje dva konkretna pitanja: najpre pitanje na koga se na tom mestu zapravo misli (ovo se pitanje, dakle, neposredno odnosi na problem identiteta i broja žrtava) a zatim i ko je za te žrtve odgovoran. Političko rukovodstvo zemlje je u narednoj deceniji sebi postavljalo upravo ova dva konkretna pitanja; dugačka potraga za odgovorima na njih dovela je do odlaganja realizacije spomeničkog projekta sve do početka šezdesetih godina. Ali, Beograd se toj temi uopšte morao posvetiti zbog toga što su određeni akteri u Jugoslaviji bili kadri da u javnosti izvrše pritisak da se nađe rešenje za spomenik u Jasenovcu. Stoga taj pritisak treba tumačiti kao jednu, doduše ograničenu formu pregovaranja o budućem memorijalnom mestu Jasenovac. Jer iako je na kraju konkretna realizacija spomenika bila isključivo u rukama Beograda, inicijative o kojima govorimo u nastavku doprinele su barem tome da žrtve Jasenovca dobiju najzad svoj glas i mesto u jugoslovenskoj javnosti.

Nakon što je početkom juna 1952. godine najpre Zagreb preuzeo kontrolu nad projektom spomenika, jasenovački Odbor je u novom dopisu krajem juna tražio da se ubrzaju formalnosti za dobijanje dozvole za početak izgradnje:

„Po tome pitanju bi Vam napomenuli i to da su ovih godina u Jasenovac dolazili mnogi ljudi i žene iz raznih krajeva naše zemlje, da odaju počast palim žrtvama, ali su razočarani odlazili govoreći: Svagdje se grade razni spomenici, a u Jasenovcu, gdje je palo najviše našeg naroda nema nekog vidnog spomenika, gdje bi se moglo makar položiti vijenac“.

Ovo nije niti jedino ukazivanje da su posetioci bili razočarani i zbunjeni, niti je u tom trenutku – uprkos nalogu iz Beograda – regionalna inicijativa bila potpuno ugašena. Iz jednog drugog dokumenta saznajemo da je u opštini Novska, kojoj Jasenovac pripada, juna 1953. godine formiran Odbor za izgradnju sistema spomenika u Jasenovcu. On je uglavnom radio na pronalaženju istorijskih dokumenata i materijala koji bi mogli da dokumentuju istoriju logora. Osim toga u međuvremenu je mnogostruko ojačao pritisak da se zaista i krene sa projektom spomenika. Tako je Novska decembra 1953. godine u dopisu upućenom Centralnom odboru Saveza boraca u Beogradu tražila da se dnevni red predstojećeg Trećeg plenuma Centralnog odbora u proleće 1954. godine proširi pitanjem o izgradnji spomenika u Jasenovcu i to zbog sledećih razloga:

„Napominjemo da na cijelom terenu od Krapja pa do Jablanca do danas nije postavljen ni najmanji spomenik, i ako baš na tom mjestu je palo polovina sviju žrtava koje su naši narodi dali u toku NOB. Drugo, već prije dvije godine pravoslavni kler sa sjedištem u Pakracu, počeo je sa prikupljanjem dobrovoljnih priloga za izgrad- nju crkve u Jasenovcu u spomen palih žrtava koja akcija još i da- nas traje, a isto tako i katolički kler se ‘zainteresirao’ po pitanju jasenovačkih žrtava, pa je u 8. mjesecu 1953. god. namjeravao napraviti veliku vjersku manifestaciju. Treće, sa svih strana i iz svih krajeva Jugoslavije već dulje vremena stižu upiti, da li se pri- stupilo izgradnji spomenika palim žrtvama fašizma u Jasenovcu i obližnjim mjestima, a Slovenci su dolazili motornim vlakom, da posjete to veliko stratište rezultat fašističke ‘civilizacije’. Osim toga Jasenovac su u toku nekoliko posljednjih godina posjećivale razne delegacije iz inostranstva i nakon objašnjavanja uvijek postavljale pitanje, kako da na tom mjestu nisu do sada postavljeni nikakovi spomenici….“ Nastavlja se