Studenti su videli budućnost

p { text-indent: 2.5cm; margin-bottom: 0.21cm; direction: ltr; color: rgb(0, 0, 0); line-height: 150%; }p.western { font-family: „YHelvetica“; font-size: 12pt; }p.cjk { font-family: „Times New Roman“,serif; font-size: 12pt; }p.ctl { font-family: „Times New Roman“,serif; font-size: 10pt; }

Pedesetih godina mnogi od njih uprli su pogled u novonastajuće jugoslovenstvo, odnosno u Srbiju, za koju se smatralo da je jedini subjekt sposoban da vodi ujedinjenje (sad) južnih Slovena, kao što je Pijemont pokušavao da učini u Italiji. U Dubrovniku je ojačala struja Srba katolika, uglavnom obrazovanih građana ili pripadnika starih dubrovačkih porodica, koji nisu hteli da se odreknu katoličke tradicije iako su izabrali Srbiju kao idealnu otadžbinu, kao Pijemont južnih Slovena. Bilo je to dugo i osobeno razdoblje (1845-1918) za Srbe katolike koji su se nacionalno osećali kao Srbi, ali nisu hteli da se odreknu tradicionalne pripadnosti katoličkoj crkvi. Kada govorimo o identifikaciji, beležimo jedan privremen prelaz, između 1850. i 1860, sa osećaja pripadnosti dalmatinskim Slovenima i otvorenim simpatijama prema svim Slovenima, na simpatije prema srpstvu i Srbiji; tek od 1860. došlo je do odlučnog zaokreta ka hrvatstvu, ka osećanju potpunog pripadanja Hrvatima. Ovaj prelaz potkrepljen je ličnim i političkim slučajem sveštenika Mihovila Pavlinovića.

Mnogi pripadnici dalmatinske elite studirali su u Italiji gde su produbili ideju o tome da Dalmacija mora biti priznata kao južnoslovenska zemlja. Između 1855. i 1860. Miho Klaić, Lovro Monti, Natko Nodilo i drugi došli su do tog zaključka. A sveštenstvo? Bili su to uglavnom sveštenici sa slovenskim osećanjima: tako je barem bilo do 1860-1861, kada je usledio zaokret u hrvatskom smeru (slučaj Mihovila Pavlinovića). Biskupi, kanonici i nadsveštenici ostali su bliski italijanskoj strani.

Carskom poveljom iz marta 1861. i Dalmacija je dobila svoj sabor. Lokalnim događajima ponovo je upravljano spolja, posebno iz zagrebačkog sabora koji je ponovo tražio od suverena pravo na pripajanje Dalmacije. Franc Jozef pružio je priliku Hrvatima da se suoče s delegatima iz Dalmacije koje je imenovao vojni guverner. Ali, na poziv koji je uputio ban nije se odazvao nijedan delegat iz Dalmacije. Naprotiv, raslo je protivljenje, pošto je sabor unilateralno proglasio pripajanje. Tokom 1861. vodio se rat brošurama i člancima između onih koji su podržavali aneksiju i onih koji su bili protiv nje. Posebno žučna bila je rasprava između Tomazea (sa stavovima u prilog autonomije) i mladog istoričara Natka Nodila (sa stavovima u prilog aneksije). Polemika je odrazila stvarnost, odnosno rascep u okviru viših dalmatinskih slojeva koji su do 1848-1849. ostali politički više ili manje isti.

Bio je to kraj jednog doba u kome su komuna i zajednica predstavljale postojbinu. Imajući u vidu zaokret do koga je došlo 1860, prethodni period (1815-60) deluje kao neka vrsta produžetka, dodatnog vremena, za stari režim u kome se priželjkivala (između drevnih tradicija i pozivanja na novo) ko zna koja po redu reforma Dalmacije kao nečeg posebnog, istovremeno slovenskog i italijanskog. Nacionalna isključivost nametnula je biranje tabora i identifikacija za svaku porodicu iz vladajućih dalmatinskih slojeva. Zbog toga Dalmacija nije više bila ista. Toga je bio svestan i Tomazeo premda se do kraja zavaravao nadama o nekom slovensko-italijanskom bratstvu.

U prvi sabor, izabran aprila 1861, ušlo je 29 Italijana i autonomaša i 12 „Slovena“ (Hrvata i Srba), sklonih ujedinjenju s Hrvatskom. Došlo je do glasanja o tom predlogu i nadjačala je italijanska većina. I ne samo to: u maju je 29 poslanika autonomaša primio u Beču Franc Jozef i dao im garancije da će Dalmacija ostati samostalna, kao posebna pokrajina. Te garancije održale su se do 1918. godine. Čitav politički život Kraljevine Hrvatske i Slavonije između 1867. i 1918. bio je obeležen uzaludnom čežnjom za spajanjem s Dalmacijom. No, bez obzira na to što je bila posebna pokrajina, između 1861. i 1870. bilo je sve više neslaganja između dalmatinske autonomaške partije i Narodne stranke. Promena izbornih zakona počev od 1869. u korist četvrte kurije (o kojoj odlučuje narod, odnosno Hrvati i Srbi na opštinskom i pokrajinskom nivou) navela je uglednike da se približe većini, odnosno narodu, da se transformišu i sve više prepoznaju u nacionalnom hrvatskom programu.

Traženje političkog legitimiteta podelilo je velikaše na narodnjake i autonomaše i ojačalo novonastalu hrvatsku i srpsku buržoaziju. Narodnjaci su uglavnom pripadali nižem i srednjem sloju građanstva: činovnici, nastavnici, dućandžije, crkvena lica i prevashodno vlasnici plovila ili kapetani.

Nastavlja se