Istina velikog slikara

Veličkovićev odlazak nesumnjivo je veliki udarac za srpsku umetnost i verovatno se njegovim odlaskom završava jedna etapa u kojoj su umetnički emigranti, oni koje su svoje uspehe i umetnički ugled verifikovali u centru umetničkog sveta, Parizu, (dodati, između ostalih, Marinkovića, Šobajića i Popovića), predstavljali najsvetliju stranicu naše likovne umetnosti poslednjih decenija (zapravo Veličkovićevo prisustvo na internacionalnoj sceni vezano je još za 1964. godinu, kada, kao stipendista belgijske vlade boravi u Briselu, gde ima prvu samostalnu izložbu crteža naslovljenu sa Prizori straha, da bi 1969. imao samostalnu izložbu u Parizu, u Muzeju moderne umetnosti).

Ova tvrdnja usko je povezana sa ugledom koji je Veličković za života stekao (Orden viteza Legije časti) i umetničkim statusom koji je za njega bio rezervisan, a kakav nije imao gotovo nijedan umetnik sa ovih prostora, možda još jedino Marina Abramović, koja je takav uspeh stekla poslednje/ih decenija, naročito od perioda dokumentovanog (u formi videa) performansa Umetnik je prisutan, te druženjem sa megazvezdama i pop-ikonama (Ledi Gaga) i uključivanjem izvesnih krugova (DŽon Podesta iz Klintonove administracije) u spirit cooking seanse za high class celebrity publiku, sve do najnovijih The Cleaner extravanganci, koje ćemo imati prilike da vidimo uskoro i u Beogradu, nakon njene 40-godišnje umetničke emigracije.

Naravno da će se valorizacijom Veličkovićevog stvaranja tek baviti potonji istoričari umetnosti, oni koji su spremni da svoja pera naoštre do novih i neprepoznatljivih odrednica koje najčešće sakrivaju osnovnu nit umetničkog stvaranja, ali mene u jednom umetničkom postupku zanima isključivo suština, ono što u jednoj reči ili ideji, slici, sintetizuje jedan umetnički postupak.

U Veličkovićevom slučaju radi se o temi koja ga opsesivno opseda od najranijih dana. Veličković na svojim crtežima i slikama prikazuje čovekov pad, stradanje, apokaliptične vizije, smrt, teskobu, govori slikarskim jezikom o raspadanju, o uništenju, o pretnji, o strahu. Iako izvanredan crtač, sa istančanim osećajem za anatomske detalje prikazanih ljudi, depersonalizovanih hodača, uspinjača, čija lica obično ne vidimo, ili pasa u trku, svejedno, Veličković se u svom umetničkom zenitu vraća temi gubilišta, vešalima, raspeću (Gubilište je slika koju je Veličković predstavio na otvaranju Bobura ili Centra Žorž Pompidu, 1977. g.).

NJegove vrane su simboli smrti, nadleću i komadaju unakažena tela nad zgarištem, njegova pozna platna su tamna, svedena, a njima dominira još samo krvava crvena fleka koja sablasno odzvanja na pustopoljani – gubilištu, koja zbog monohromne crno-sive pozadine i unakaženih tela stradalnika deluje još sablasnije, još krvavije, ako bi se tako moglo reći, nego što bi to bio slučaj pri nekom drugom kolorističkom rešenju slike.

Veličković je veliki slikar jer je njegova umetnička istina, ali i način na koji donosi sliku univerzalno opominjujuć; on je dosledan jer se u svim delovima njegove plodne karijere drži svoje umetničke istine, jer ona nikada nije banalizovana. Istovremeno, pojednostavljenjem likovnih elemenata i izdvajanjem onih elemenata koji sadrže njegovu jasnu slikarsku filozofiju (umetnost je izjava, akt, nikako proizvoljnost), Veličković se po potpisniku ovih redova odvaja od grupacije slikara koji se služe sličnim slikarskim sredstvima ali im je jezik nedovoljno razumljiv.

Antiratna Veličkovićeva umetnost, prizori koji su ga proganjali od oslobođenja Beograda (ugljenisana tela tenkista), vešani po Terazijama itd. u Veličkovićevom daljem radu dobijaju opredmećenje u izvanrednim poznim slikama zgarišta, u pretećim i čudovišnim prikazima stradanja, u apokaliptičnim slikama kojima predviđa ljudski kraj ali i sunovrat ovakve civilizacije, društva ogrezlog u profit i neljudskost, opterećenog konstantnim ratnim tenzijama i političkom nestabilnošću.

NJegovi pozni radovi, koje sada doživljavamo kao testamentarnu likovnu poruku, po svojoj snazi i umeću izrade staju u red najvećih dostignuća evropske, pa i svetske antiratne umetnosti. Sebe shvatajući kao integralni deo svetske umetničke baštine, što i jeste bio, ali ipak duboko ukorenjen u prostor sa kojeg potiče, Veličković se preko svojih slika izražavao o decenijama koje su ove prostore ponovo obojile šovinizmom, ksenofobijom, mržnjom i donele najveća stradanja još od vremena Drugog svetskog rata.

Krvavi građanski rat u Jugoslaviji i položaj afirmisanog umetnika koji jednom nogom stoji van ludila, a drugom oseća da je trusno tlo sa kojeg je potekao njegovo istinsko izvorište, Veličković se po snazi svoga umetničkog izraza, po svom značaju i uticaju može porediti još jedino sa snagom i izrazom još jednog velikana srpske umetnosti – Mićom Popovićem.

I njegova dela su imala savršenu simbiozu tehnike i poruke, i iza njegovih dela krilo se duboko promišljanje o vremenu i represiji, duhovnom osiromašenju i posledicama ljudske gluposti. I dok je M. Popović bio pokatkad i duhovit i alegoričan, Veličković je smrtno ozbiljan, svedok potpunog rasapa i raspada jedne zemlje i jednog društva. NJegove vrane simbolični su prikaz lešinarenja nad onim što je od naroda ostalo, nad onim što se u kontekstu čitave ove priče (obezbožena rulja gladna tuđe krvi) neće baviti suštinom, ali će rado podnositi žrtve u ime kolektivnog ludila, u koji je bačena, ili u koji se dobrovoljno baca. Neverovatno je kako je u intervjuu Politici iz 2014. godine, veliki srpski umetnik Veličković pomenuo još jednog slikara sa kojim se družio i koji je, kako sam kaže, kupovao njegove slike. Radi se o hrvatskom velikom slikaru Miljenku Stančiću.

I dok je fantastični Stančić, kroz svoj karakteristični sfumato pred gledaoca donosio teskobne slike dece, zapravo tipiziranog deteta, zaokružujući svoj moderni slikarski senzibilitet ličnom ljudskom tragedijom, uokvirenom samosvojnim stilom, koji bi se mogao nazvati teskobnim magijskim realizmom ili nadrealizmom, fantastičnim slikarstvom u koji je ubačena jeza kroz lik naslikanog deteta, Veličković se, bejkonovski, bavi raspadom, smrću, haosom, crnilom, onim što dolazi kao posledica poraza pojedinca, ali i čitavog društva.

Uzajamna povezanost Stančića i Veličkovića, kao i drugih domaćih i stranih slikara sa kojima je bio u kontaktu tokom decenijskog rada i stvaranja jasno pokazuju približavanje umetničkih horizonata prvo na planu ideje, koja prethodi kasnijoj tehničkoj realizaciji. Strah – kao jasna odrednica Veličkovićevog stvaranja, skeleti, razapeti ljudi, umirući, kosturi i vrane koje nadleću njegove slike iz pozne faze, zar nam to ne govori o zlu koje se stalno nadnosi, koje se zaleće na ono što je ostalo (od nas).

Veličković svoje simbole nije zamenio drugim. Nije stigao. Gavrani su tu, kruže. Gavrani su ono na šta ćemo pomisliti kada pomislimo na Veličkovića, požari, crnilo, unakažena tela. Spomenik u mom rodnom gradu, koji je on projektovao, nalazi se na brdu Kraljevica. I on je povezan sa stradanjem.

Zove se „Vešala“.

Autor je, istoričar umetnosti, pisac i muzičar