Najdragoceniji izvor za stvaranje kulture sećanja: Lela Pavlović, direktorka Međuopštinskog istorijskog arhiva Čačak

Arhivisti su, kako glasi ispravan naziv ovog zanimanja, u stvari profesionalci na jednom krajnje odgovornom i ozbiljnom zadatku za jednu državu i društvo.

O tome čemu služe i kako rade arhivi, zašto je njihova uloga u društvu važna i sa kakvim problemima se u savremenom srpskom društvu nose razgovarali smo sa Lelom Pavlović, direktorkom Međuopštinskog istorijskog arhiva Čačak i predsednicom Arhivističkog društva Srbije (ADS).

Možete li nam, na jednostavan način, ukratko, dočarati koja je uloga i važnost postojanja arhiva u jednoj državi i društvu? Možda kroz neki konkretan primer?

– Arhivi su kao ustanove „zatvorenog tipa“ malo poznate široj javnosti, jer se najveći deo rada arhivista odvija unutar zgrade u kojoj su smešteni.

Pripadaju ustanovama kulture, obavljaju poslove zaštite pisane kulturne baštine i u veoma značajnoj meri doprinose oblikovanju naučno zasnovane slike o našoj prošlosti čime ostvaruju svoju stručnu, kulturnu i društvenu ulogu u državi.

Koliki je značaj arhivske građe za istoriju razvoja jedne države svedoče dokumenta sačuvana u depoima arhivskih ustanova kao što su: rukopisne knjige Arhiva SANU koje posle bombardovanja Narodne biblioteke 1941. predstavljaju najbogatiju zbirku (period od 13. do 20. veka) i Rudarski zakonik despota Stefana Lazarevića (1580.); Zapis na pergamentu iz 12-13. veka Arhiva Vojvodine; Dečanska povelja iz 1330. u Državnom arhivu Srbije kao i telegram objave rata Srbiji iz 1914. kojim je zvanično započeo Prvi svetski rat, upisan u UNESKOV registar kulturne dokumentarne baštine univerzalnog značaja pod nazivom „Pamćenje sveta“.

Pored pojedinačnih dokumenata, u depoima arhiva čuvaju se i fondovske celine iz vremena novovekovne srpske države ali, zbog ratnih razaranja, upada neprijateljskih formacija u Državni arhiv kao i u opštinske arhive tokom Prvog i Drugog svetskog rata, najvećim delom su uništene, nestale ili odnete.

Jedan od ključnih problema u vezi sa arhivima u našoj zemlji je nedostatak adekvatnog prostora. Već dugo Narodna biblioteka Srbije ali i pojedini arhivi u Srbiji vape za depoima u kojima bi se na odgovarajući način čuvalo blago koje poseduju i pohranjivalo novo, ali se neretko ispostavi da država ima preča posla i prioritet poput parkinga, na primer.

– Da, jedan od osnovnih problema arhiva u Srbiji je smeštajni prostor, tačnije potreba za proširenjem ili gradnjom novih zgrada, odnosno depoa. Najveći broj arhiva (21) smešten je u zgradama koje su proglašene spomenikom kulture, što onemogućava izmene postojećeg prostora unutar zgrada za potrebe čuvanja arhivske građe.

Nove, namenske zgrade za proteklih 75 godina izgrađene su za Istorijski arhiv Beograda (1973.), Arhiv Kosova i Metohije (1977.), Istorijski arhiv Pirot (2006.), Istorijski arhiv Užice (2009.) i Istorijski arhiv Novi Sad (2016.)

U ovom trenutku pojedini arhivi pokušavaju da obezbede novac za projektovanje planova i pronalaženje mesta koje će gradska vlast da odobri na kome bi započeli zidanje arhiva ili arhivskih depoa. Članovi ADS su pre dve godine u razgovoru sa predstanicima Ministarstva kulture formulisali da je jedan od tri osnovna problema upravo smeštajni.

Drugi problem je smanjivanje broja zaposlenih stručnjaka iz ove oblasti, i posebno onih zaduženih za njene specifične delatnosti – konzervaciju i restauraciju, te knjigovezaca od kojih je za poslove arhiva u Srbiji zadužen samo jedan! Da li makar ovde postoje naznake poboljšanja ili se čeka na neka „bolja vremena“?

– Povereni zadatak, brigu o Arhivskom fondu Republike Srbije, na osnovu podataka iz Centralnog registra arhivske građe koji vodi Državni arhiv Srbije, u kome je do 2021. godine evidentirano ukupno 22.229 arhivskih fondova, zbirki i pojedinačno upisanih dokumenata, kao deo nacionalnog i svetskog kulturnog nasleđa i izvora informacija o društvu, realizuje 654 zaposlenih u arhivima Srbije, a samo nekoliko godina ranije (2016.) bilo ih je 753. Stalno smanjenje broja zaposlenih se nastavlja (više od 30 zaposlenih danas imaju samo četiri ustanove: Državni arhiv Srbije, Arhiv Vojvodine, Arhiv Jugoslavije i Istorijski arhiv Beograda).

Poražavajuće je saznanje da čak sedam arhiva ima manje od deset zaposlenih koji obavljaju poslove ustanove kulture od javnog značaja. Zabrana zapošljavanja je na snazi od 2013. sa nekim izmenama 2020. tako da ako dvoje kolega ode u penziju iste godine, naredne može da se u stalni radni odnos zaposli jedna osoba, za sva ostala zapošljavanja moramo da dobijemo saglasnost od Ministarstva za lokalnu i državnu samoupravu koja dostavlja lokalnoj samoupravi odobrenje.

Kako se, pogotovo u ova novija vremena drugih formata čuvanja različitih dokumenata na kojima se insistira, pravi odabir onoga što treba da se nađe u jednom arhivu? Ko to radi i koji su kriterijumi?

– Arhivisti koji rade u Službi zaštite arhivske građe i dokumentarnog materijala van arhiva permanentnom kontrolom kancelarijskog poslovanja kod stvaralaca i imalaca (od lokalne samouprave i ministarstva, privrednih subjekata, zatim, sudskim, obrazovnim, zdravstvenim, socijalnim ustanovama zaštite, udruženjima građana) daju uputstva za: sačinjavanje Liste kategorija sa rokovima čuvanja, vođenje Arhivske knjige u kojoj se upisuje sva dokumentacija od nastanka pravnog lica ali upućuju zaposlene kod imaoca i stvaraoca i za pravilan postupak uništavanja bezvrednog dokumentarnog materijala.

Službe za zaštitu arhivske građe i dokumentarnog materijala van arhiva obavljale su nadzor nad 25.500 imalaca i stvaralaca, da bi se tokom 2021. godine (prema podacima Matične službe ADS-a zbog primene Zakona o arhivskoj građi i arhivskoj delatnosti) ovaj broj uvećao, na ukupno 52.800. Najviše evidentiranih imalaca i stvarlaca ima Istorijski arhiv Beograda.

Šta je arhivima donelo novo elektronsko, digitalno doba? Da li je ono samo olakšavajuća okolnost ili u izvesnom smislu i neka vrsta pretnje arhivima u tradicionalnom, papirnom, štampanom obliku? Zašto je, naime, važno da se čuva i sačuva i taj izvorni oblik postojanja arhivske građe?

– Dokumenta koja čuvaju arhivisti predstavljaju kolektivno pamćenje utkano u razvoj državnog i društvenog uređenja, zato položaj arhiva i zaposlenika zavisi od spoznaje te iste države o značaju kulturno-naučnih ustanova sa javnim ovlašćenjima.

Članovi ADS-a obratili su se nadležnom Ministarstvu, naglašavajući važnost arhivskih ustanova i položaj arhivista, uz napomenu da je, da bismo napredovali, neophodno zapošljavati stručni kadar, graditi nove uslovne zgrade i depoe, kao i finansirati ustanove iz istih izvora. Ministarstvo kulture je dostavilo dopis Ministarstvu za lokalnu i državnu samoupravu čiji bi zadatak bio da dostavi lokalnim sapoupravama koje finansiraju arhivske ustanove.

Arhivi se trenutno nalaze na velikoj prekretnici – dosadašnja arhivska – fondofska podela celokupne građe prelaskom na elektronsku upravu predviđa da se briše postojeći arhiv i rad u njemu, prelaskom na elektronsku upravu i elektronski dokument prelazimo na formiranje odnosno organizaciju po zbirkama, zbog toga je celokupna postavka arhivske službe danas podložna velikoj promeni.

Arhivisti se zalažu da dokumentacija koja je određena za trajno čuvanje nastaje izvorno u papirnom obliku kako bismo zaštitili arhivsku građu od slučajnih ili namernih grešaka i upada u E-dokumentaciju. Neophodno je zaposliti informatički obučen kadar, omogućiti da svi arhivi imaju iste programe i opremu, preko studije izvodljivosti, odnosno trenutnog stanja i mogućnosti i utvrditi jedinstven način realizacije.

Najzad, arhivisti se organizuju i u različitim udruženjima. Koliko takva društva doprinose vidljivosti i značaju arhivističke struke i koliko ona mogu da utiču na rešavanje (svih) pomenutih problema?

– U Republici Srbiji organizovano rade dva udruženja po teritorijalnoj pripadnosti Društvo arhivskih radnika Vojvodine (DARV) i Arhivističko društvo Srbije (ADS). Organizovanje Društva arhivskih radnika započelo je 20. novembra 1954. u vreme razvitka arhivske službe u tadašnjoj Jugoslaviji a poklapa se sa završetkom izgradnje mreže arhivskih ustanova u Republici Srbiji, kada je bilo 34 arhiva i kada je samo jedan bio organizovan. Posle 1954. u Srbiji su osnovana još četiri arhiva opšteg tipa.

Društvo je ozbiljnu pažnju posvetilo obrazovanju kadrova, na ovom poslu su veliku ulogu imali Arhiv Srbije, Izvršni odbor Društva i podružnice koje su razvile redovne stručne sastanke na kojima je raspravljano o aktuelnim arhivističkim temama kao i organizaciji arhivske službe, zakonodavstvu, istorijski važnim temama. Donošenjem prvog Zakona o arhivskoj građi i arhivskoj službi SR Srbije (1967.) omogućen je ne samo razvoj službe nego i rad Društva.

Već naredne godine Društvo organizuje savetovanja, kao jedan vid međunarodne saradnje arhivista, koja se od 2016. ponovo održavaju svake godine, a radovi se objavljuju u Zborniku Arhivska građa u teoriji i praksi. O aktuelnim temama obaveštavamo zaposlene u arhivima preko informativnog biltena Arhivski glasnik i veb sajta Društva pod nazivom „arhivistickodrustvosrbije“.

Članovi ADS-a pored stručnih pitanja bave se i statusom zaposlenih uz poštovanje Uredbe o koeficijentima, isplate jubilarnih nagrada, kako bismo na taj način doprineli poboljšanju statusa zaposlenih u arhivima.

Važno je istaći da su zarade u kulturi 22% niže od zarada u prosveti. Posebno bih naglasila da je obim posla višestruko uvećan, a zaposleni rade poslove više radnih mesta.

Osvrćući se na često pominjanu sintagmu „kultura sećanja“, podsetite nas kakav je doprinos arhiva upravo ovoj temi neretko zanemarivanoj i(li) zloupotrebljavanoj.

– Pravo mesto za istraživače, istoričare, ljude koji brinu da „kultura sećanja“ ne ostane samo u kolokvijalnom narativu, jesu arhivi. U tom istraživačkom poduhvatu najčešće dobijaju pomoć od arhivista koji bolje poznaju fondove i zbirke arhiva.

Kao ugledni i renomirani izdavači: knjiga, monografija, kataloga koji nastaju na osnovu arhivske građe koju čuvaju, razna pitanja koja se odnose kako na istoriju kulture, privrede, ratnih događanja, ličnih i porodičnih fondova, nesumnjivo predstavlja najdragoceniji, originalni izvor za podatke koji se koriste u proscesu razvoja odnosno stvaranja „kulture sećanja“. Arhivisti svake godine učestvuju u obeležavanju godišnjica, značajnijih datuma iz istorije, bilo preko održanih predavanja, realizovanih izložbi, štampanih kataloga, časopisa i knjiga.

Najvažnija zbirka matičnih knjiga

Najvažnija zbirka koja se čuva pod posebnim uslovima u javnim arhivima Srbije, jeste zbirka matičnih knjiga (1835-1917. koje se po pravilu preuzimaju kada su starije od jednog veka) kao kulturno dobro od izuzetnog značaja.

Najbolje sačuvani preuzeti fondovi su posleratni, iz perioda socijalističkog vremena, da bi početkom 21. veka, javni arhivi bili u obavezi da preuzimaju arhivsku građu i dokumentarni materijal preduzeća u stečaju, tako da zaposleni u firmama koje su prestale da postoje odlaze u penziju zahvaljujući dokumentaciji koja je preuzeta u sređenom i popisanom stanju od stečajnih upravnika.

Tako da, pored istraživača, pisaca, naučnih radnika, studenata i đaka, najveći broj korisnika su građani koji nalaze projektnu dokumentaciju privatnih i javnih građevina, podatke o završenom obrazovanju u školama/tečajevima, dokumenta kojim dokazuju imovinsko-pravne odnose – za restituciju, agrarnu reformu, eksproprijaciju, kupovinu stanova, ostavine i drugo.

Mreža arhiva

U okviru arhivske mreže, zajedno sa Arhivom Jugoslavije, organizovano radi 38 javnih arhiva u Republici Srbiji, na čijem je čelu centralna ustanova (Državni arhiv Srbije), za čiji je rad zaduženo Ministarstvo kulture Republike Srbije.

Pored javnih, postoje i arhivi koji obavljaju zaštitu određene vrste arhivske građe: Vojni arhiv Srbije, Arhiv Srpske pravoslavne crkve, Arhiv Srpske akademije nauka i umetnosti i Arhiv Jugoslovenske kinoteke.