Gradovi protiv nacionalnih država

Ipak, takav način bi zanemario istorijski proces u pozadini apsorpcije gradova u veće entitete, kao i otpor koji su urbani centri pružali takvoj integraciji. U Evropi je ishod ovog procesa bio različit, zavisno od dela stanovništva gradova koji su bili uključeni. U gusto naseljenim urbanizovanim regijama gradovi su uspeli da uspore kristalizovanje teritorijalnih država do devetnaestog veka.

S druge strane, u oblastima s manjom gustinom oni su bili brzo obuhvaćeni. Naime, za razliku od hijerarhija centralnih mesta, one koje su se pojavljivale u oblastima u kojima je feudalizam dominirao, težile su prihvatanju izobličenih oblika, sa izrazito velikim gradovima na vrhu. Ti neproporcionalno gusto naseljeni i moćni centri su stvorili jezgra oko kog su nastajala carstva i kraljevstva, a nacije-države su rasle postepenim prisvajanjem teritorije, i, vremenom, oni su postali nacionalni glavni gradovi tih velikih sklopova.

Iako je pripajanje gradova u šesnaestom i sedamnaestom veku bilo izvedeno na različite načine, neposredne vojne intervencije su obično bile deo toga. U pojedinim slučajevima, vladari kraljevstava ili carstava su tražili teritorije na kojima su se nalazili gradovi, a svoje zahteve pravdali naslednim pravom ili imovinom stečenom u braku, i često ih sprovodili kroz upotrebu oružane sile.

Međutim i sam rat je indirektno uticao na ishod rivalstva između gradova i teritorijalnih država zbog enormnih troškova koje je iziskivalo održavanje vojske i utvrđenja. Samo velike centralizovane vlade, koje su upravljale čitavim resursima zemlje i njenim stanovništvom mogle su sebi da priušte da ostanu u tom naoružanom nadmetanju koje se razvilo između novog naoružanja (kao što je pokretna artiljerija) i defanzivnih utvrđenja. Kako navodi istoričar Pol Kenedi:

„Vojni faktori, ili još bolje, geostrateški, pomogli su da se oblikuju teritorijalne granice tih novih nacija-država, dok su česti ratovi imali negativne posledice po nacionalnu samosvest, te su tako Englezi naučili da mrze Špance, Šveđani da mrze Dance, a Holanđani pobunjenici svoje prethodne habsburške vladare.

Pre svega, upravo je rat podstakao ratoborne države, posebno nova tehnologija koja je podržavala razvoj pešadije i skupih utvrđenja i flota, da troše sve više i više novca, više nego ikad pre, i da posle traže odgovarajući iznos u prihodima… U poslednjih nekoliko godina Elizabetine vladavine u Engleskoj, ili Filipove u Španiji, skoro tri četvrtine svih vladinih troškova bilo je usmereno na rat ili plaćanju dugova zbog prethodnih ratova. Vojni i mornarički trud možda nije uvek bio suštinski razlog postojanja novih nacija-država, ali je sigurno bio njihova najskuplja i opterećujuća aktivnost.“

Istorijski period koji je zapečatio sudbinu autonomnih gradova može biti uokviren sa dva ključna datuma, 1494. i 1648. godinom, pošto su se u tom periodu u velikoj meri pojačali ratovi, i po pitanju intenziteta i geografskog opsega. Prva pomenuta godina označava vreme kada je bila prva invazija na italijanske gradove-države, kada su bili dotučeni vojnim jedinicama koje su stigle čak s druge strane Alpa: francuske jedinice pod vođstvom Šarla VIII, čiji je cilj bio da zauzme teritoriju kraljevstva Napulja.

Druga pomenuta godina označava pobedu i proslavu potpisivanja mirovnog sporazuma u Vestfaliji, označavajući tako kraj tridesetogodišnjeg rata između najvećeg teritorijalnog entiteta u to vreme, katoličke Habsburške monarhije, i saveza između Francuske, Švedske i još nekoliko manjih protestantskih država. Kada su sasvim iscrpljeni učesnici tog rata na kraju potpisali mirovni sporazum, stvorena je ujedinjena i geopolitički stabilna Nemačka u središtu Evrope, a konsolidovane su i granice koje su definisale identitet teritorijalnih država kao i ravnotežu sila među njima.

Iako je osnovni pravni pojam „suvereniteta“ već bio formalizovan pre rata (što je učinio Žan Boden 1576. godine), on je prvi put upotrebljen u praksi u toku mirovne konferencije da bi se definisao identitet teritorijalnih država kao pravnih entiteta. Shodno tome, može se reći da je međunarodno pravo izniklo upravo iz tog rata.

Važno je ne mešati teritorijalne države kao geopolitičke entitete sa organizacionim hijerarhijama koje njima upravljaju. Dobar primer novih organizacionih aktivnosti koje su bile tražene nakon 1648. godine bile su monetarna i fiskalna politika, kao i čitav sistem javnih finansija, koji je bio potreban da se vode ratovi velikih obima. S ekonomske strane, postojale su aktivnosti vođene jednim raznorodnim nizom pragmatičkih verovanja pod nazivom „merkantilizam“. Glavno verovanje te doktrine bilo je da je bogatstvo neke nacije zasnovano na količini dragocenih metala (zlata i srebra) akumuliranoj unutar njenih granica.

Danas je poznato da je takva monetarna politika zasnovana na pogrešnim verovanjima o kauzalnim odnosima između ekonomskih faktora. S druge strane, pošto je jedan način sprečavanja iznošenja dragocenih metala izvan granica bio manji izvoz, a to je, s druge strane, uključivalo promovisanje lokalne proizvodnje i unutrašnjeg ekonomskog rasta, merkantilizam je imao kolektivne neplanirane posledice koje su dugoročno koristile teritorijalnim državama.

Među komponentama koje imaju materijalnu ulogu moramo navesti sve resurse koji su sadržani unutar granica neke zemlje, ne samo njene prirodne resurse (obradivo zemljište i zalihe uglja, nafte i dragocenih metala) već i one demografske, odnosno ljudske populacije koje se posmatraju kao zalihe vojske i mornarice, ali i zalihe potencijalno oporezovanog stanovništva koje će plaćati porez.

Kao i kod svih lokaliteta, materijalni aspekt takođe uključuje i pitanje povezanost između regija: pitanja koja u ovom slučaju uključuju geografske regije koje su pre toga organizovali gradovi. Teritorijalne države nisu stvorile te regione, niti oblasti koje čini nekoliko takvih regiona, ali one su uticale na njihovu međusobnu povezanost kroz izgradnju novih puteva i kanala. Recimo tako je Velika Britanija povezala nekoliko oblasnih tržišta da bi stvorila prvo nacionalno tržište u osamnaestom veku, proces u kome je njen nacionalni kapital imao ključnu centralizujuću ulogu.

A kako Brodel tvrdi, bez nacionalnog tržišta „moderna država bi bila puka fikcija“.

Druge države (Francuska, Nemačka i Sjedinjene Američke Države) su to uradile u narednom veku koristeći lokomotive i telegrafe. Pojava pare je obezbedila kopnenom saobraćaju brzinu koja mu je toliko dugo nedostajala, menjajući tako ravnotežu sila između kopnenih i priobalnih regija i njihovih gradova, i pri tome obezbeđujući nacionalnim glavnim gradovima dominantan položaj.

Stabilnost identiteta teritorijalnih država delimično zavisi od stepena ujednačenosti (etničke, verske, jezičke, monetarne, pravne) koju organizacije i gradovi uspevaju da stvore u okviru svojih granica. Dobar primer homogenizacije na ovom nivou jeste stvaranje standardnog jezika. U oblastima koje su bile latinizovane u toku Rimskog carstva, na primer, svaka hijerarhija centralnog mesta je imala svoj dominantni dijalekt, proizvod različitih i divergentnih razvojnih procesa koji je prošao govorni latinski ili vernakular nakon pada imperije.

Pre uspona nacionalnih glavnih gradova, čitav niz romanskih dijalekata koji su nastali iz te divergentne diferencijacije postojao je jedan uz drugi, čak i onda kada su neki gradovi postali prestižniji, i počeli da nemeću svoje verzije. Međutim, kako su teritorijalne države počele da se konsoliduju, promenila se ravnoteža sila.

U pojedinim slučajevima su stvorene posebne organizacije (akademije za zvanični jezik) da bi kodifikovale dijalekte dominantnih glavnih gradova i izdale zvanične rečnike, gramatike i udžbenike sa pravilima za pravilno izgovaranje. Uprkos tome, ta kodifikacija nije uspela da promoviše te nove veštačke jezike širom čitave teritorije. To se desilo tek u devetnaestom veku: stvaranje nacionalnih sistema obaveznog osnovnog obrazovanja na standardnom jeziku.

Čak i tada su se mnoge regije i njihovi gradovi opirali tom nametnutom jeziku i uspeli da sačuvaju svoj sopstveni jezički identitet, a taj otpor je postao izvor centripetalnih sila. Iako je u pojedinim zemljama, recimo u Švajcarskoj, politička stabilnost koegzistirala sa multilingvalizmom, u drugim se pokazalo (recimo u Kanadi i Belgiji) da je čak i bilingvalizam destabilizujući faktor.

Pored unutrašnje jednakosti, teritorijalizacija na ovom nivou ima mnogo direktnije prostorno značenje: stabilnost definišućih granica neke zemlje. Ta stabilnost ima dva aspekta, kontrolu nad direktnim tokovima preko granice i izdržljivost samih granica. Ova izdržljivost se odnosi na činjenicu da aneksija (ili separacija) većeg dela zemlje menja geografski identitet neke teritorijalne države.

Iako ti događaji ne moraju da uključuju ratna dejstva usmerena ka teritorijalnoj ekspanziji (ili građanski rat, kada je u pitanju separacija), često uključuju, a to samo pokazuje značaj angažovanja vojske u blizini granica ili konstruisanja specijalnih utvrđenja za učvršćivanje granica. Na primer, nekoliko decenija nakon potpisivanja mirovnog sporazuma u Vestfaliji, Francuska je preusmerila ogromna sredstva na stvaranje koherentnih granica koje je lako braniti, kroz sistem posebnih gradova tvrđava, perimetarske zaštite i citadela, zasebnih uporišta zvezdastog oblika postavljenih uz ivice grada.

Taj zadatak je bio prepušten Sebastijenu Vobanu, briljantnom vojnom inženjeru, koji je granice Francuske učinio gotovo neprobojnim, održavajući tako njihovu sjajnu odbrambenu ulogu sve do Francuske revolucije. Voban je izgradio dvostruke šančeve i tvrđave na severnim i jugoistočnim granicama, tako sistematično međusobno povezanih „da bi neko vrlo lako bio na nišanu čitavim putem od granice sa Švajcarskom pa sve do Lamanša.“

Uglavnom su migracije i trgovina preko nacionalnih granica komplikovale pokušaje da se stvori jedinstven nacionalni identitet, te se u tom smislu oni mogu smatrati deteritorijalizujućim faktorom. Sposobnost da se smanji propustljivost granice u velikoj meri zavisi od uslova pod kojima neki teritorijalni entitet nastaje.

Ona kraljevstva i carstva koja su se iskristalisala i definisala u feudalnim oblastima Evrope imala su lakši zadatak da stvore unutrašnju homogenost od onih u gusto naseljenim urbanizovanim oblastima koja su morala da se bore sa podeljenom vlašću koja je bila posledica postojanja više paralelnih autonomnih gradova država.

Na sličan način, teritorijalne države koje su nastale iz raspada prethodnih carstava ili nekadašnjih kolonijalnih poseda mogu imati nestabilne granice koje se protežu kroz heterogene oblasti u jezičkom, etničkom ili verskom smislu: a to je situacija koja je potencijalno problematična u odnosu na stabilan identitet, te tako komplikuje kontrolu granica. Pored toga, još od sedamnaestog veka postoji jedna sistematična opasnost za kontrolu granica i teritorijalne stabilnosti. Kako se identitet modernih međunarodnih sistema izoštravao u toku tridesetogodišnjeg rata, grad Amsterdam je postao dominantan centar transnacionalne trgovine i kreditne mreže koja je bila toliko globalna kao bilo šta u današnje vreme.

Ako je uspon kraljevstava, carstava i nacija-država stvarao pritisak na gradove smanjujući njihovu autonomiju, mreže pomorskih gradova ne samo da su se opirale tom pritisku nego su i bile u mogućnosti da se odupru i onda i sada, te da tako predstavljaju element detoritorijalizacije u odnosu na učvršćene granice teritorijalnih država. Pritisak na te granice se povećao u poslednjih nekoliko decenija sa povećanjem lakšeg protoka finansijskih resursa preko državnih granica, većom diferencijacijom međunarodne podele rada i mogućnosti legalne i ilegalne radne snage.

Ta mreža gradova i transnacionalnih organizacija zasnovana na tim gradovima koja može da funkcioniše iznad i spaja velike geografske oblasti bez obzira na državne granice, bila je prepoznata još u radovima Fernana Brodela, koji je te oblasti nazivao „svetskim ekonomijama“. Ipak, rano je reći da li su te „svetske ekonomije“ jednako stvarne kao što su ostali eregionalizovani lokalitet.

Nova filozofija društva

Izdavačka kuća Mediterran publishing iz Novog Sada objavila je knjigu Nova filozofija društva Manuela Delande. Kako kaže sam autor, cilj ove knjige je da predstavi jedan novi pristup društvenoj ontologiji. Delanda polazi od filozofskog stava da društveni entiteti ne postoje nezavisno od ljudskog uma. To znači da pojedine sociološke kategorije – od malih zajednica do velikih nacija, država – postoje u funkcionišu u dobroj meri od načina na koji ih mi poimamo.

U ovakvom filozofskom ključu, Delanda objašnjava i odnose između gradova i nacija u evropskoj pa i svetskoj istoriji, posle pada Zapadnog rimskog carstva. Nasuprot dominantnom diskursu po kojem su narodi i etniciteti uobličavali evropsko socijalno i političko biće, Delanda ukazuje na ulogu gradova u tom procesu.

U dogovoru sa izdavačem Danas donosi odlomak iz ove knjige. Izbor i oprema teksta redakcijski.