Književni dragulji iz Andrićeve zaostavštine

Ovaj njegov spis, međutim, jedan je od četiri naslova u knjizi “Pored puta” (“Laguna”, 2018), koja objedinjuje najznačajnija dela iz Andrićeve književne zaostavštine. Pored ovih zapisa, u knjigu su ušla još dva nedovršena rukopisa, roman “Omer-paša Latas” i zbirka priča “Kuća na osami”, a pod naslovom “Sveske” i izbor misli, zapažanja i ispisa rasutih u 11 piščevih beležnica.

Najveći i najznačajniji deo knjige zauzimaju “Znakovi pored puta” – pripovedačke zamisli i skice, saveti za pisce, prizori, misli, opisi svakodnevnih situacija u kojima je pisac uočavao nešto nesvakidašnje što je smatrao da treba zabeležiti i time “oteti od života”. Priređivači Andrićevih sabranih dela iz 1981. podelili su ovaj Andrićev spis u pet celina: “Nemiri od vijeka”, “Za pisca”, “Slike, prizori, raspoloženja”, “Nesanica” i “Večiti kalendar maternjeg jezika”. Po Andrićevom svedočenju, znamo danas da je ove svoje beleške vodio od 1920-ih godina (prve zapise pod ovim naslovom objavio je 1924. u “Glasniku Saveza trezvene omladine”), kada je još pisao ijekavicom, i nastavio da ih unosi u Znakove pored puta tokom sledećih pedesetak godina. Prvi deo sadrži piščeva razmišljanja o filozofskim i društvenim temama opšteg tipa; drugi deo čine zapisi o umetnosti književnosti, muzici, jeziku, stilu, rečima, književnim postupcima i pravcima, uz brojne savete piscima; treći deo obuhvata prozne skice, slike s puta, opažanja o ljudima i njihovim naravima, običajima i shvatanjima; četvrti i peti deo, kojima je pisac sam dao naslove, čine celine sačuvane zasebno u Andrićevoj zaostavštini, ali koje se po stilu i žanru ne razlikuju od zapisa iz Znakova pored puta, i u kojima se tematizuje piščeva dugogodišnja muka – nesanica, i, najzad, formira poseban katalog retkih, lepih i zanimljivih reči i izraza u srpskom jeziku s kojima se pisac sretao.

Mnoge mudre misli sadržane u ovom spisu pravi su dragulji refleksivne proze koje se često navode i šire u narodu kao opšte dobro. Možda su baš njihovo obilje i raznovrsnost uzroci što se Andriću često pogrešno pripisuje autorstvo i nekih narodnih izreka, kao što je: „Dođu tako ponekad vremena kada pamet zaćuti, budala progovori, a fukara se obogati“. Sigurno je svakako da se ova riznica misli jednog nobelovca, zapravo dnevnik piščeve duše i sublimacija njegovog književnog umeća, može čitati bilo redom, kao roman, bilo napreskok, gde pogled nasumce padne, ali u oba slučaja čitalac će biti nagrađen nesvakidašnjim zapažanjima i, kako bi sam Andrić rekao, „iznenađen nečim poznatim“. Jer često običnim, svakodnevnim događajima, razgovorima i situacijama Andrić prilazi iz posebnog ugla, nalazeći u njima dublji smisao i povod da ih iznova rasvetli i među pojavama pronađe neku skrivenu unutrašnju vezu. U “Sveskama” nailazimo na sledeći zapis: „Ja u stvari nisam nikad pisao knjige nego rašivene i razbacane tekstove koji su se s vremenom, sa više ili manje logike, povezivali u knjige-romane ili zbirke pripovedaka“. U tom smislu, mnogi zapisi iz “Znakova pored puta” i “Svezaka” zapravo su začeci većih i nedovršenih proznih celina, ili odbačeni delovi koji nisu našli mesta u Andrićevim romanima i pripovetkama.

Posebna vrednost ovog izdanja je, kako se navodi i u napomeni na kraju knjige, što su prvi put na srpski jezik prevedeni brojni Andrićevi navodi na stranim jezicima, uglavnom ispisi iz dela stranih autora na francuskom, nemačkom, italijanskom i latinskom, uneseni u “Znakove pored puta” i “Sveske”, čime je čitaocu pruženo zadovoljstvo da stekne bolji uvid u vezu Andrićeve lektire sa njegovim delom.

Knjiga “Pored puta” donosi čitaocima i preostala dva nedovršena Andrićeva dela iz zaostavštine, dva “sarajevska” rukopisa – roman “Omer-paša Latas” i zbirku pripovedaka “Kuća na osami”. Prvi je priča o osmanskom paši srpskog porekla koji je u drugoj polovini XIX veka poslat u Sarajevo da uguši begovski ustanak u Bosni protiv sultanovih reformi, a drugi desetak priča o ljudima i likovima koji su pisca pohodili iz njegovog sećanja na svojevremeni boravak u jednoj usamljenoj kući na Alifakovcu u Sarajevu. „U polusnu, dok još ni oči nisam otvorio“, veli pisac u uvodu ove zbirke, „kao žute i rumene pruge na spuštenoj roletni mog prozora, zatrepere u meni, same od sebe, isprekidane niti otpočetih priča. Nude se, bude me i zbunjuju. I posle, kad se spremim i sednem za posao, ne prestaju da navaljuju lica iz priča i odlomci njihovih razgovora, razmišljanja i postupaka…“

Ovim izdanjem “Laguna” nastavlja da objavljuje kapitalna Andrićeva književna dela žanrovski okupljena među koricama jedne knjige; dosad je objavila sve Andrićeve romane i sve njegove priče objavljene za života (“Romani”, 2014, i “Priče”, 2017), a posle ove knjige rukopisa iz zaostavštine planira da objavi i sabrane Andrićeve eseje i publicističke tekstove i tako zaokruži celokupno Andrićevo književno delo u četiri toma.