O urbanom razvoju postosmanskih prestonica

Zbornik sadrži i priloge o izgradnji i socijalnim, kulturnim i političkim procesima u gradovima zapadnog sveta (Budimpešta, London, Parizu, Beč, italijanske prestonice iz 19. veka), u okviru manje obimnih priloga. U analizama političkih, istorijskih, prostornih i kulturnih iskustva transformacije gradova, koji su tokom 19. veka izgubili tursku upravu i postali središta novoformiranih država, proteže se ista nit, zajednička za sve današnje centre balkanskih država: evropeizacija i modernizacija sredinom i na kraju 19. veka predstavljali su glavni politički cilj država i logiku transformacije i poništavanja svih elemenata osmanskog arhitektonskog, kulturnog i političkog nasleđa.

Istoričari i arhitekte slažu se u još nekoliko bitnih tema koje oslikavaju tadašnje potrebe i težnje sadašnjih prestonica Srbije, Bugarske i Rumunije. Najpre, sa odlaskom Osmanlija, u njima se evidentira snažna žudnja za modernošću uočljiva u svakom segmentu društvenog i kulturnog života. Za dve do tri dekade od oslobađanja izgrađeni su novi gradovi sa nekim obeležjima evropskih prestonica, ali su Beograd, Bukurešt i Sofija ipak ostali hibridni, po urbanističkom izgledu i graditeljskim rezultatima i po kulturi, koja nije mogla biti ozbiljnije prilagođena zapadnim obrascima.

Uzroci tome – identifikovani u prilozima Mitrovića, Ristovića, Doga, Blagojevićke, Mitrovićke, Pitasija, Konstantinijeve i Čina – mnogostruki su: raskorak post-osmanskog planiranja razvoja i mogućnosti; nedoslednost u primeni planova; problemi lokalne infrastrukture (neuređen saobraćaj, neregulisana pitanja zemljišnog vlasništva…), zakasnelo obrazovanje gradskih organa, masovne migracije, povremeni ratovi ili političke i ekonomske krize.

Problemi novih prestonica opterećivali su njihove urbane transformacije u pravcu pozapadnjačenja paralelno sa snažnim politički predstavljenim i ideološki profilisanim otporima društvenih slojeva i klasa, protivnika modernizacije i evropeizacije. Konzervativizam seljaštva i nemogućnost da se pravovremeno iznađe rešenje za nadiruće slojeve radništva predstavljali su ozbiljnu prepreku. Mitrovićka navodi da je „evropski Beograd bio projekat političke i ekonomske elite novoformirane srpske države“ te da su „kontinuirane promene u izgledu Beograda obično počinjale iz krugova okupljenih oko vladarske porodice, a kasnije bi ih prihvatali pripadnici imućnijeg građanskog sloja“.

Kad je reč o imidžu gradova, autori iz dokumentarističke i književno-putopisne građe izvlače opservacije koje i danas ukazuju na karakter analiziranih gradova i na njihovu međunarodnu reputaciju. Čino ističe da „zbog prihvatanja stilističkih pravila koja potiču iz Francuske i stila života povezanog sa novim društvenim funkcijama, Bukurešt dobija naziv balkanski Pariz“, dok Mitrovićka navodi da za strane posetioce „Beograd nije više bio orijentalni grad, ni srpsko društvo orijentalno, ali su isticali da ono još uvek nije postalo ni evropsko već je stalo negde između“.

Postoje u ovoj knjizi i opažanja imidža pojedinih gradova koji su u međuvremenu nestali. Dobar primer je Budimpešta, koju su stranci zbog velikog broja Jevreja u njoj, pre Velikog rata zvali i Judapešt. Međutim, procesi koje je znalački skenirala Katrin Orel svakako da su presudno uticali na istrebljenje jevrejske populacije iz ovog grada (mađarizacija i centralizacija kao politički uvod u fašizam i zločine).

Beograd je po obimu materijala u fokusu istraživanja koautora zbornika. Pored poznatih činjenica i koncentrisanja istraživača na aspekte turske kontrole grada do 1860-ih godina i njenih posledica, čitaoci mogu u opisu prošlosti prepoznati i današnje sukobe i orijentacije kad je reč o karakteru grada, urbanističko planiranje i društveno-političke težnje današnjeg vremena. Izdvajaju se dva primera idejne vertikale prošlosti grada sa savremenim htenjima da se on otrgne od stanovnika i njihovih urbanih zadovoljstava, kao i očuvanja prostora, građevina i spomenika koji opominju da je prošlost postojala i da je treba sačuvati. Katarina Mitrović upućuje na činjenicu da su posle odlaska Turaka „srpske vlasti veliku pažnju posvećivale uklanjanju osmanskog nasleđa, koliko zbog prilagođavanja novim urbanističkim standardima, toliko i na simboličnom planu, kako bi se uništili tragovi duge osmanske dominacije“.

Posledica toga je gubljenje prave orijentalističke dimenzije grada, koja bi danas sasvim sigurno bila značajna kao pečat vremena i turistička atrakcija. Drugi primer je drastičniji i govori ne samo o mentalitetu vlasti i naroda već i o kontinuiranoj nespremnosti da se Beograd u prostornom smislu otvori i učini atraktivnijim stanovništvu. Arhitekta Emilijan Josimović započeo je 1867. ali nije uspeo da dovrši, program rekonstrukcije glavnog grada. Rekonstrukciju je Josimović video kao „kreaciju osobene urbane strukture koja obuhvata parkove i zelene vence dizajnirane tako da u stanovnicima bude osećaj lepote, zadovoljstva i ambijentalnog zdravlja“. Vlasti su odlučile da ovaj program najpre modifikuju a kasnije u potpunosti zaborave. Kako u prilogu navodi Blagojević „Beograd je okrenuo leđa Josimovićevim idejama o zdravoj i udobnoj životnoj sredini i tražio lepotu u imperijalnoj vlasti, u grandomanstvu i monumentalnosti evropskih gradova“. Jako poznato, prisutno i danas, samo u drugim oblicima i formama, pre svega kroz političku dominaciju u odlučivanju, vesternizaciji koja grad treba da prilagodi globalizovanom svetu u kome gradovi sve više liče jedni na druge.

Ovaj uzbudljivi zbornik radova predstavlja kako mini-istoriju uspeha u izgradnji gradova i novih nacionalnih država u svim aspektima njihovog života i funkcionisanja i ograđivanja od ne-nacionalne i neke tuđe prošlosti, tako i sistematizovani popis propuštenih šansi sa posebnim naglaskom na copy-paste strategije razvoja po uzoru na Evropu i etablirane matrice progresa, u kojima uočavamo i današnje glavne razvojne boljke balkanskih glavnih gradova.