Pouke kulenvakufskog zločina

Sa distancom od jedne decenije, Zundhausenova rečenica – kako je „argument“ o strancu i našoj nesaznatljivoj istoriji „čudan“, a verovatno je mislio i glup – dobija svoju punu potvrdu. Istorija Srbije, kao i istorija Balkana ni po čemu nije izuzetna da bi se u njoj odvijali procesi koji već nisu viđeni u dugoj i raznolikoj istoriji Evrope.

Deceniju kasnije, još jedan „stranac“ i ponovo knjigom, dokazuje da istorija nasilja na zapadnom Balkanu ni po čemu nije različita od nasilja u drugim delovima sveta, ali i da svojom brutalnošću, „naše“ nasilje može da doprinese teorijskom i praktičnom razumevanju nasilja kao globalnog fenomena.

I više od toga, američki profesor dr Maks Berholc (Max Bergholz) svojom je monografijom pokazao da „stranac“ ne samo može i hoće da razume „našu“ istoriju, već je razume bolje i temeljnije od većine domicilnih istoričara. Svojom knjigom Nasilje kao generativna sila. Identitet, nacionalizam i sjećanje u jednoj balkanskoj zajednici, Berholc je zavredeo status globalne istoričarske zvezde. Knjiga je prvi put objavljena na engleskom jeziku u izdanju Cornell University Pressa, 2016. godine. Dve godine kasnije, agilni sarajevski Buybook je objavio bosansko izdanje u odličnom prevodu Senade Kreso.

Maks Berholc (Pitsburg, Pensilvanija, 1973) je vanredni profesor na Odeljenju za istoriju na Univerzitetu Konkordija u Montrealu (Kanada), gde predaje istoriju nacionalizma, nasilja i Balkana. Stručnjak je za istoriju Balkana i Istočne Evrope, a njegova istraživačka interesovanja uključuju mikrodinamiku nacionalizma, masovno nasilje i istorijsko pamćenje. Knjiga, Nasilje kao generativna sila, donela mu je planetarni prestiž i neke od vodećih svetskih nagrada u oblasti istoriografije, između ostalih i Kanadske asocijacije slavista (2017), Kolumbija Univerziteta u NJujorku (2017), Univerziteta Nort Dam (2019), a proglašena je i za najbolju knjigu o evropskoj istoriji za 2018. godinu.

U uvodu knjige autor počinje priču o kontigenciji u nauci, kada je u nezavedenim dokumentima u Arhivu BiH u Sarajevu, tražeći građu o sasvim drugoj temi, pronašao plave fascikle sa poverljivim dokumentima iz 80-ih godina prošlog veka o pokolju čak 2.000 civila, najviše žena i dece, u gradiću Kulen Vakufu (BiH) u septembru 1941. godine. U izveštajima je bilo nejasno ko je odgovoran za ovaj zločin o kome se u socijalističkoj Jugoslaviji ćutalo.

Pominju se neidentifikovani „ustanici“, koji su bili komšije onih koje su tako surovo ubili, a oni sami su pre toga bili žrtve brutalnih zločina lokalnih ustaša. Ipak, čak 2.000 kulenfakufskih civila, označenih kao „muslimani“, nisu zavredeli status civilnih žrtava rata posle 1945. godine, nisu proglašeni ni žrtvama „fašističkog terora“, već su predstavljali „politički problem“, zbog čega se o njima ćutalo.

Traganje je dalje vodilo Berholca do skrivenih meandara istorije, do hiljada neotvorenih stranica dokumenata u nacionalnim i lokalnim arhivima u tri postjugoslovenske države: Bosni i Hercegovini, Srbiji i Hrvatskoj. Otišao je u Kulen Vakuf, upoznao istoriju i geografiju čitavog kraja, razgovarao sa stotinama ljudi, obišao sva sela u okolini, došao u posed privatnih arhiva aktera ili svedoka događaja iz 1941. godine.

Polazeći od života „običnog“ čoveka u lokalnoj zajednici, istraživanjem mikroistorije, Maks Berholc je postavio tezu nasuprot svemu što smo znali o Drugom svetskom ratu i u njemu počinjenim zločinima između jugoslovenskih naroda.

Za njega, ekstremno nasilje i surovo ubijanje suseda nije bilo rezultat „višedecenijskog lokalnog nacionalizma i antagonističkih etničkih podjela“. Autor uverljivo pokazuje da je nasilje u značajno manjoj meri posledica čvrstih etničkih identiteta, a u mnogo većoj meri je katalizator i okidač etničke identifikacije. Originalna interpretacija podrazumevala je i novi pristup kao i kritiku postojećih istoriografskih praksi u regionu. Pišući o literaturi na južnoslovenskim jezicima, Berholc konstatuje da je njena najupečatljivija karakteristika da „opis zločina u velikoj mjeri zamjenjuje njihovo objašnjenje“.

Zbog toga pristup profesora Berholca negira praksu ovdašnjih istoričara, za koju je najbolju kritiku dao poznati britanski istoričar Mark Tompson: „Nasilje na Balkanu je previše opisano, a premalo objašnjeno“. Određujući pristup u južnoslovenskim istoriografijama kao „krvavu zemlju“, autor smatra da takav metod ima zadatak da čitaoce šokira strahotama nasilja sa ciljem da se ne postave pitanja o „uzrocima, dinamici i efektima nasilja“. Zbog toga Maks Berholc odbija da čitave etničke grupe esencijalizuje, da ih posmatra kao nepromenjive i integralne istorijske aktere, kao isključive počinioce zločina ili kao žrtve, jer iz toga proizlazi da je nasilje predodređeno dugoročnim istorijskim faktorima, a zadatak istoričara bi bio, kako kaže, „samo da pruži sliku užasa ubijanja“.

Nasilje na Balkanu iz te perspektive čini se kao nepromenjiva i sudbinska kategorija. Ali da bi se primenio drugačiji metod moralo se duboko zaroniti u mikroistorijska istraživanja i poći od individualnih motiva i angažmana ljudi u lokalnim sredinama.

Knjiga Maksa Berholca je struktuirana u tri glavne celine. Prvi deo: Istorija, odnosi se na istoriju kulenvakufskog kraja do početka Drugog svetskog rata. On konstatuje da „antagonistički jezik etniciteta“ nije bio dominirajući model komunikacije u lokalnoj sredini. Naprotiv, njegova istraživanja sugerišu da su unutaretnički sukobi bili češći ili makar vidljiviji od međuetničkih. Čak su lične istorije uglednih stanovnika Kulen Vakufa u tridesetim godinama, pred početak rata, podržavale saradnju, a ne etničke sukobe.

Prodorom ideologije nacionalizma na lokalni nivo, postojao je potencijal za sukobe, ali je „jednako tako postojao i potencijal za mir i kontrolu napetosti“, piše Maks Berholc uz napomenu da istoričar nikada ne sme da zaboravi da nijedan smer zbivanja nije bio unapred određen i da projektovanje unazad nije dobar način istoriografskih tumačenja.

Središni, drugi, deo knjige: 1941. analizira prvih nekoliko meseci rata, od aprila i zaključno sa masakrom u Kulen Vakufu u septembru prve ratne godine. Čitavo područje oko ovog bosanskog gradića bilo je poprište neuporedivog nasilja koje su vršili ljudi iz tog kraja jedni nad drugima.

Berholc pokušava da razume kako je došlo do ove iznenadne transformacije koristeći se arhivskom građom na makro (državnom), mezo (regionalnom) i mikro (lokalnom) nivou. Tamo gde su arhivi bili nedovoljni, koristio je štampu kao istorijski izvor, ali i memoare, lične arhive protagonista i svedočenja preživelih učesnika pokolja. Da bi što bolje razumeo i objasnio uzroke, unutrašnju dinamiku i konsekvence naglog potonuća jedne nekada mirne zajednice u ekstremno nasilje, autor se poslužio brojnom i znalački odabranom najrelevantnijom svetskom literaturom o nasilju, nacionalizmu, identitetima.

Iznenadni i po bestijalnosti nezapamćeni zločini ustaša nad pravoslavnim stanovništvom, imali su „duboko polarizirajući efekat na odnose među zajednicama, što je dovelo do brze transformacije komšija u kolektivne kategorije neprijatelja i poziva za odmazdom na toj osnovi“, piše Berholc. Priroda nasilja, smatra autor, promenila je način na koji su preživeli percipirali sebe, ali i svoje susede. Iz toga Maks Berholc izvlači suštinu svoje interpretacije – akti ekstremnog nasilja su konstituisali „antagonističku percepciju identiteta“, umesto svih dosadašnjih tumačenja koji su već gotove antagonističke identitete smatrali uzrokom nasilja. „Ubijanje na etničkoj osnovi“, smatra Berholc, „učinilo je da preživjeli postanu svjesni vlastite etničke pripadnosti na nove, užasavajuće načine.“

Mesec dana od početka masovnih ustaških ubijanja u kulenfakufskom kraju, buknuo je ustanak ugroženog pravoslavnog stanovništva. Ustanici napadaju muslimanska i katolička sela, čineći brojna ubistva iz osvete. Zbog toga će se članovi Komunističke partije Jugoslavije, koja pokušava da se stavi na čelu ustanka, suočiti sa ozbiljnim izazovom obuzdavanja i kontrole nad osvetničkim porivima ustanika. Za značajan broj njih kategorija „ustaše“ se poklopila sa kategorijom „katolika“ i „muslimana“.

Ipak, osveta je bila očekivan i konkretan metod „oslobađanja od dubokog osjećaja bespomoćnosti koji je izazvao prethodni talas ustaškog ubijanja“, piše Berholc. Maks Berholc posebno detaljno i na konkretnim primerima navodi unutarustaničke sukobe zagovornika obuzdavanja (spašavanja civilnog stanovništva) i zagovornika eskalacije (masovnog ubijanja usled identifikacije svih katolika i muslimana sa ustašama).

Najzad, vrhunac monografije je četrdeset i osam sati (6. do 8. septembra 1941) nakon ustaničkog zauzimanja Kulen Vakufa tokom kojih je na najsurovije načine ubijeno 2.000 civila, većinom žena i dece. Maks Berholc daje detaljnu rekonstrukciju događaja koji je za južnoslovenske istoriografije bio obavijen velom tajne. Ulazeći u najdelikatnije procese mikrokomparativnog istraživanja, sklapajući kockice iz mnoštva različitih izvora i perspektiva, za profesora Berholca, ključno pitanje nije bilo zbog čega je došlo do tako masovnog pokolja, već koje su okolnosti i motivi doprineli da, oni među vođama ustanka koji su nastojali da prošire nasilje i naude civilima smatrajući ih kolektivno krivima zbog pretpostavljene pripadnosti drugoj etničkoj grupi, nadvladaju nad onim delom ustaničkih vođa koji su bili protiv masovnih ubijanja.

Navedenim pristupom autor je izbegao masovne karakterizacije i esencijalizacije etničkih grupa, odnosno, redukovanje istorije na uprošćeni sukob između čitavih nacionalnih zajednica. Zbog toga, autor ističe da talasi masovnog ubijanja mogu izroditi i njihovu suprotnost – snažne težnje međuetničkog spašavanja i stav da je individualno čovekovo ponašanje, a ne etnicitet, ključno u razlikovanju prijatelja od neprijatelja.

Berholc konstatuje da je priroda lokalnog nasilja značila da je život čoveka često zavisio od toga „kako je percipirana njegova etnička pripadnost“. U tom kontekstu, „nasilje je moćno upisivalo etničke oblike identifikacije i samoidentifikacije, čak i bez nečije saglasnosti i to na načine koji su bili dalekosežni“. To nije značilo odsustvo etničke identifikacije u periodu pre 1941. ali je značilo da je ekstremno nasilje i masovno ubijanje tome dalo „do tada neviđeni značaj“. Berholc taj proces karakteriše kao „transformativnu snagu nasilja počinjenog u ratu“, koje može duboko „oblikovati i preoblikovati identitete“. Sledeći njegove interpretacije, nasilje ne predstavlja kulminaciju „duboko usađenih etničkih antagonizama“, ono je pre „okidač koji može pokrenuti brzu etnizaciju društvenih identiteta i odnosa“.

Najzad, treći deo: Nakon nasilja među zajednicama, objašnjava pojam „naprasne nacionalnosti“, različite oblike sećanja na učinjeno nasilje, kao i kako su ti procesi uticali na lokalne forme identiteta i nacionalizma u narednim decenijama. U ovom delu knjige autor prati razvoj međuljudskih odnosa u posleratnoj lokalnoj zajednici, koji se vrlo često prelamaju kroz etničku optiku. Berholc problematizuje koncept „naprasne nacionalnosti“, koja se iznenadno javlja prilikom naglih promena i incidenata na lokalnom nivou. Ovu pojavu je obeležavao, kako piše autor, brzi prelaz sa „neetniciziranog na veoma etnicizirani način gledanja na svijet“ i predstavlja iracionalni, emocionalni odgovor na iznenadna zbivanja, tako da nacionalnost može odjednom postati središna prizma kroz koju ljudi na lokalu tumače svet i zbivanja oko sebe.

Osim što je odbacio selektivnu i manihejsku sliku prošlosti, duboko etniciziranu i posmatranu kroz crno-bele stereotipe, karakteristične za nacionalistički pogled na svet, knjiga Nasilje kao generativna sila je uzor i po tome kako je najtragičnije procese u prošlosti moguće izložiti mirnim tonom, humano i racionalno, bez namere da se istoriografija stavlja u funkciju ideoloških matrica politike identiteta. Maks Berholc je svoju monografiju Nasilje kao generativna sila pisao sa idejom da se odupre stalnoj potrebi istoričara da projektuje vlastite percepcije etniciteta, identiteta, nacionalizma na savremenike čiju istoriju istražuje.

Umesto toga za njega je imperativ bio da se, koristeći mikroistorijske metode, osloni na veliki broj primarnih i do sada nekorišćenih izvora, vršeći njihovu kritičku analizu u najboljem duhu multiperspektivnosti naučne istoriografije. Iz zavidne količine primarne dokumentarne građe, širokog terenskog istraživanja, izvrsnog poznavanja naučnih dostignuća društvene teorije, proizašla je monografija bez čijih se pouzdanih rezultata i originalnih interpretacija neće moći razumeti i pisati o uzrocima, dinamici i posledicama nasilja i nacionalizma ne samo na Balkanu nego i u globalnim okvirima.