Prvi rusinista

Kao mentor ili potpisnik referata za izbor pomogao je u suosnivanju rusinistike i ukrajinistike u Beogradu, Zagrebu, Njiređhazi, Tartuu, Minhenu i Upsali. Predavao je ili studijski boravio na tridesetak uglednih univerziteta i učestvovao sa saopštenjima (37) na naučnim skupovima u svetu. Objavljeno je sedamdesetak intervjua i približno isto toliko studija, eseja i kritika o njegovom delu u uglednim časopisima i novinama kod nas i u svetu na desetak jezika.

Dobitnik je velikog broja domaćih i stranih nagrada i priznanja za pojedine knjige i celokupno delo od Brankove nagrade za esej (1972), Knjiga godine DKV (1984) Nagrade Laza Kostić za celokupno delo (2002), Zlatna medalja Zavoda za kulturu Vojvodine za životno delo (prvi dobitnik, 2011), dve uzastopne nagrade Gavrilo Kosteljnik za najbolje knjige rusinskog jezika (za eseje i roman 1980-1990) do „Zlatne fortune“ dvadeset osam akademija nauka i umetnosti zemalja Zajednice nezavisnih država za doprinos svetskoj civilizaciji sa Grigorijanskom medaljom „Čast, slava, trud“ (2006). Redovni je inostrani član Nacionalne akademije nauka u Kijevu (1997) i Vojvođanske akademije nauka i umetnosti u Novom Sadu (2004), počasni doktor nauka sa Zlatnom medaljom Užgorodskog nacionalnog univerziteta (2009).

Objavio je pedeset pet autorskih knjiga, antologija i udžbenika i preko hiljadu pojedinačnih filoloških radova o rusinskoj, ukrajinskoj, srpskoj i svim slovenskim književnostima, kao i poetici regionalnih i malih književnih tradicija u svetu, uvek sa komparativnim i teorijskim pristupom. Zastupljen je u antologijama rusinske, ukrajinske, jugoslovenske i svetske poezije i eseja od Novog Sada i Struge do Stokholma, Moskve, Užgoroda, Istanbula, Pekinga (poezija) i LJubljane, Amsterdama, Tartua i Saporoa (eseji).

Tekstove u zborniku „Recepcija dela Julijana Tamaša“ potpisuju akademici, profesori univerziteta i književnici. Akademici: Svetozar Petrović, Jože Pogačnik, Milorad Živančević, Aleksandar Flaker, Ivan Dzjuba, Aleksandar Duličenko, Mikola Mušinka, Oleksa Mišanič, Leonid Rudnicki i Pol R. Magoči; profesori univerziteta: LJudmila Popović, Mirjana D. Stefanović, Draginja Ramadanski, Jovan Delić, Vitomir Vuletić, Jasna Melvinger, Draško Ređep, LJubomir Belej, Ivan Muzička, Mihajlo Roman, Josif Kulič, Janko Ramač, Stevan Konstantinović, Jakov Kišjuhas i Vladimir Garjanski; književnici: Radmila Gikić Petrović, Ksenija Katanić, Galja Sapožničenko, Justina Dovbuš, Irina Hardi Kovačević, Natalija Dudaš, Natalija Kanjuh, Vanja Dula, Petro Miđanka, Mladen Markov, Boško Ivkov, Gojko Janjušević, Pero Zubac, Stevan Tontić, Vasa Pavković, Jovan Zivlak, Selimir Radulović, Oto Tolnai, Mihajlo Kovač, Štefan Hudak, Đura Papharhaji, LJubomir Sopka, Mikola Šanta i Zvonimir NJaradi.

O poeziji J. Tamaša najdublje i najobimnije piše J. Pogačnik ističući da je pesniku, krećući se od lokalnog ka univerzalnom, posebno „stalo da se ne ugasi svetlo nade za čovečanstvo“ i da je „razlika produktivnija od unisonosti i stabilizovane tradicije“, te da „vredi učiti rusinski jezik samo zbog Tamaševog pesništva“. Individualnu poetiku J. Tamaša Pogačnik sagledava unutar slovenskog egzistencijalizma.

U njegovoj poeziji šumi Slavija. U istim koricama „Centuriona“ rusinska, srpska, ukrajinska i nemačka verzija to dokazuju, a Pero Zubac pokazuje da Tamaševa poezija izdržava rame uz rame poređenje sa poezijom Rilkea i Pabla Nerude te u svoju „Antologiju svetske ljubavne poezije“ uključuje čitavu knjigu „O rosi“. Stevan Tontić naglašava da u ljubavnoj poeziji najznačajnijeg živog rusinskog pisca sve se završava univerzalijama dostojnih najznačajnijih srpskih pesnika. Sa najviše razumevanja iz perspektive barda rusinske književnosti piše Mihajlo Kovač, od generacijskih vršnjaka Mihal Ramač i Tamaševih učenika Zvonimir NJaradi.

Roman kao veliki jezički superznak usisava u sebe celokupno ljudsko iskustvo, ali je poželjno ono Šeherezadino da umetnička proza sve sme osim da bude dosadna. Svejedno da li je umetnost celovite fabule ili montaža fragmenata, roman ne može bez poentiranja isečaka iz stvarnog presnog života i oneobičavanja ili univerzalnih iskaza koji individualizuju tekuće sivu i prosečnu životnu svakodnevicu.

Pripovedanje mora zadirati ispod slojeva mrtvog jezika i izvanjezičke stvarnosti, dokazuju pet Tamaševih romana, od kojih su prva dva pisana i objavljena prvo na rusinskom pa prevedena na srpski jezik a poslednja tri napisana su i objavljena na srpskom jeziku. Na Tamaševom primeru očito postaje da je najbolji put onaj kojim pesnik stiže do romansijera. Kao umetnost groteske, sukoba viših i nižih slojeva ljudske duše, sa pretežnom autoironijom i osobenim cinizmom kojim Duh savlađuje Materiju, slavi u suštini lepotu žene iako često od naših života čini varku i priviđenje.

Da je čovek živ dok ume da voli, pa i kada je nevoljen, Draginja Ramadanski pokazuje najviše razumevanja Tamaševe romaneskne poetike. Mladen Markov piše da bez Tamaševih romana bi umro i ne znajući pored kakvog bogatog sveta je živeo nesvestan da postoji pred njegovim očima. Razumevanje važnosti smisla tuđeg iskustva kao tananog psihološkog tkiva iskazuju i Radmila Gikić Petrović, Ksenija Katanić i Galja Sapožničenko, od mlađih rusinskih autora Nikola Šanta i Stevan Konstantinović za prvi Tamašev roman „Okupani u večnosti“.

U području nauke o književnosti pretežu rusinističke i ukrajinističke knjige

(istorija rusinske književnosti; monografije o celokupnim delima Gavrila Kosteljnika, Mihajla Kovača, Đure Papharhaja; letopis i istorija Ruskog Krstura), ukrajinske književnosti između Istoka i Zapada (srpska i ukrajinska verzija), srbistika (između književne teorije i interpretacije, darovi moje braće) i teorije književnosti (poetika regionalnih i malih književnih tradicija, o slaganju identiteta). Tamaš je krenuo od afirmacije ideje i prakse stilskih formacija (A. Flaker) da bi završio kritikom te metodologije sa stanovišta poetike tradicije i inovacije (Sv. Petrović).

Svojim filološkim studijama uveo je rusinistiku u univerzitetsku slavistiku i razvio posebnu disciplinu spoja studija mikroknjiževnosti, analogno onome što je sa mikrojezicima učinio Aleksandar D. Duličenko. Time je pokazao da u planetarnom jedinstvu ne treba parcijalno posmatrati „velike svetske književnosti“ niti posebno „regionalne i male književnosti“, gde se motre jedne sa stanovišta drugih, nego sa trećeg, integralnog stanovišta posmatrati i izvoditi teorijske zaključke istovremeno, i kao tzv. velike i tzv. male. Na tome je utemeljio svoju teoriju i praksu opšte književnosti u čijoj osnovi je ideja istorijsko-tipoloških analogija Viktora Žirmunskog; nazvao je „slaganje identiteta“ ili teorija hitnutog belutka po kojoj osnovni posao istraživača je opis individualne poetike ili ona mera inovacije po kojoj se jedno književno delo razlikuje od svih drugih na književno vredan način. Nakon poređenja važno je racionalizovati zajedništvo među tekstovima da bi se uočila razlika među njima i opisala mera inovativne neponovljivosti. Svaki pisac vrši izbor iz tradicije, širi ili uži, i na toj podlozi nalazi ili ne nalazi meru svoje neponovljivosti i jedinstvenosti. Pesme i romani su dobri ne po tome koliko liče jedni na druge, nego po tome koliko se razlikuju, na književno relevantan način.

Otud je opis iznutra one mere koja se ne može matematizovati, niti simbolizovati, osnovni posao istraživača. Taj postupak je interpretacija, pa istorija književnosti jeste jedna teorija verzija tradicija, svejedno da li nacionalnih ili geneoloških. Književna vrsta je stabilizovana tradicija a književno relevantna inovacija je mera vrednosti. Za ta Tamaševa shvatanja najviše razumevanja ispoljili su Sv. Petrović, LJudmila Popović,

LJubomir Belej i Ivan Dzjuba. Ivan Dzjuba kaže da „Ukrajinska književnost između Istoka i Zapada“ prvi put daje „komparativni opis ukrajinske književnosti kao njen doprinos evropskim književnostima i ona nema analogije u svetskoj ukrajinistici“. LJudmila Popović ističe da inovativnost Tamaševih studija se namah prepoznaje kao potez velikog svetskog slikara, a LJubomir Belej da je Tamaševo delo „istinska enciklopedija kulture Rusina i Ukrajinaca u Bačkoj i Srednjoj Evropi“.

Da zaključimo navodom iz doktorske disertacije Olega Rumjanceva odbranjene u Veneciji „Pitanje nacionalnog identiteta Rusina i Ukrajinaca Jugoslavije (1918-1991)“, a objavljene u Minhenu-Berlinu (2010), poglavlje „Julijan Tamaš i pitanje nacionalnog konteksta“ (408-418): „Identitet Rusina terba sagledavati unutar nacionalnog integralizma Ukrajinaca“, onako kako vidi Tamaš, unutar ideje o slaganju identiteta.

To znači da u kulturi slaganje identiteta funkcioniše kao hor glasova koji pevaju istu pesmu o tajnama ljudske duše i kosmosu na različitim jezicima; sukobi se javljaju u ravni nacionalnih osećanja kod ljudi sa suženom svešću i malo znanja. Tada su nacionalna osećanja monstrumi koji se sukobljavaju. Kultura je odlika duhom bogatih ljudskih bića.

Autor je šef Odseka za rusinistiku, redovni profesor Nacionalne istorije Filozofskog fakulteta u Novom Sadu