Manastir Nikolje: Tamo gde se nikad nije vatra gasila

U Ovčarsko-kablarskoj klisuri, koju Zapadna Morava duž 20 kilometara svog toka između Požeške i Čačanske kotline useca između planinskih masiva Ovčara (985 metara nadmorske visine) i Kablara (885 mnv), danas se nalazi devet manastira, dva paraklisa i jedna crkva. Zbog toga se ovaj prostor, koji je odlukom Vlade Srbije zaštićen kao prirodno dobro Prve kategorije, naziva i „Malom srpskom Svetom Gorom“. Serija tekstova u Danasu o ovoj jedinstvenoj geomorfološkoj celini, u kojoj su prirodne lepote meandara Zapadne Morave združene sa duhovnom baštinom, realizovana je sufinansiranjem iz budžeta Opštine Čačak.

Najbolje dane pamti iz vremena kneza Miloša Obrenovića, čiju je veliku zaštitu uživao. Leži na samoj levoj obali Zapadne Morave ispod Kablara. Surova priroda klisure spolja, spokoj manastirske porte unutra – tako ga opisuju generacije hodočasnika i posetilaca. Jednostavnu arhitekturu manastirske crkve nadoknađuje živopis iz 16. veka – jedan od četiri u pravoslavnom svetu, u čijem je programu scena „Trpeza Premudrosti sa darovima Svetog Duha“, koja povezuje isihastički monaški pokret i vizantijsku carsku tradiciju. Isto važi i za manastirsku riznicu u kojoj se, između ostalog, nalaze čuveno Karansko jevanđelje i kritska ikona Bogorodice Strasne. Nikolje kao manastirsku slavu slavi praznik Prenosa moštiju Svetog Nikole – „letnjeg svetog Nikolu“ 22/9. maja.

Iako se Nikolje u turskim popisima prvi put pominje 1476, istoričari tvrde da su ga monasi isihasti osnovani znatno ranije – krajem 14. veka. Potvrdu svojih pretpostavki vide u živopisu nikoljske crkve, oslikane 1587. i pomenutoj predstavi „Trpeza Premudrosti sa darovima Svetog Duha“ kao „jedinom materijalnom podatku o delovanju isihasta u klisuri“. U pravoslavnom svetu ova scena naslikana je još samo na tri mesta – u Rilskom manastiru, Markovoj crkvi kod Skoplja i manastiru Morača.

Zahvaljujući činjenici da život u Nikolju nikad nije zamro, zna se koliki je porez manastir plaćao u tursko doba, da su početkom 16. veka u njemu počele da se prepisuju prve rukopisne bogoslužbene knjige i da je opšti duhovni i umetnički srpski preporod posle obnove Pećke patrijaršije 1557. zahvatio i Nikolje. U 18. veku posećuju ga 1671. patrijarh Maksim i 1683. patrijarh Arsenije Treći Čarnojević. U vreme Velike seobe Nikolje je, prema predanju, dva puta gorelo, a posle propasti Prvog srpskog ustanka u njemu su bili zbegovi. Ekonomski je počeo značajnije da napreduje u prvoj polovini 19. veka, ali je u drugoj nazadovao gubeći prihode.

Ovaj manastir je na različite načine bio uključen u oslobađanje Srbije od Turaka, austrougarske i nemačke okupacije. Tokom Drugog svetskog rata monaštvo Nikolja stradalo je od Nemaca i Bugara. Progoni su se nastavili i posle rata – nove komunističke vlasti optuživale su ih da skrivaju ravnogorce generala Dragoljuba Mihailovića, a manastiru je oduzet najveći deo imanja. Konzervatorski radovi i obnova Nikolja počeli su 1955. u okviru koje je 1984, uz pomoć priložnika, podignuta kapela posvećena Vozdviženju Časnog Krsta, čiji je ikonostas izrađen u manastiru Žiča.

„Skromne dimenzije, jednobrodna trikonhalna osnova bez kubeta, zidanje lomljenim kamenom i šematizovan reljefni ukras doprozornika i kamenog nameštaja osnovne su odlike graditeljstva nikoljske crkve“, navode stručnjaci Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture u knjizi „Spomeničko nasleđe Srbije“. Oni ukazuju i da je konak kneza Miloša iz 1826. jedno od „najlepših zdanja narodnog neimarstva tog vremena“.

Naos manastirske crkve oslikan je 1587, a i priprata i južni zid 50 godina kasnije. Izgled prvobitnog ikonostasa nije poznat – sačuvane su samo dve prestolne ikone i apostoli iz Deizinskog čina. Sadašnji ikonostas, za koji se pretpostavlja da je delo Janka Mihailovića Molera (1792-1852), rađen je od 1826. do 1829, po narudžbini igumana nikoljskog Atanasija, dok je knez Miloš bio „tutor“. Reč je oltarskoj pregradi u celini obrađenoj u duborezu, za koju istoričari umetnosti smatraju da nema samo lokalni značaj, jer se „ovde Janko Mihalilović Moler otkriva kao stvaralac, čija obaveštenost i obrazovanje prevazilaze okvire male srpske sredine – uspešno da sjedinjuje arhaične crte postvizantijskog ikonopisnog shvatanja sa elementima dela nastalih u duhu levantinskog baroka“.

Riznica u Nikolju osveštana je 1989, na dan manastirske slave. U konaku iz 1907. smeštena je postavka Narodnog muzeja u Čačku i Zavoda za zaštitu spomenika kulture u Kraljevu, koja je prvobitno bila namenjena Blagoveštenju. Tu su ikone, rukopisne i druge knjige, bogoslužbeni predmeti i druge dragocenosti. Najvrednija ikona u riznici je Bogorodica Strasna. Nastala je početkom 16. veka. Reč je o kritskoj ikoni, koja je u Nikolje stigla iz miokovačke crkve. Tu su i dve prestolne ikone za koje se pretpostavlja da su bile na prvom ikonostasu – Bogorodica sa Hristom i Isus Hristos – obe s početka 17. veka. Pored ikona i rukopisnih knjiga u nikoljskoj riznici čuva se i više manastirskih pečata umetničke izrade iz 16. i 17. veka, srebrna petohlebnica iz 1719, bogata biblioteka sa knjigama iz 19. veka, kao i arhivski font, čija najstarija dokumenta potiču iz 1824. godine… U Nikolju se čuvaju mošti Svetog Nikole i Svetog Atanasija Velikog.

Nikoljski rukopis u Dablinu

Čuveno Nikoljsko jevanđelje koje je u 15. veku u ovom manastiru napisao Hval Hristjanin danas se čuva u biblioteci „Ser Čester Biti“ u Dablinu. Digitalizovano je 2005, a njegovu elektronsku verziju poseduje i Gradska biblioteka „Vladislav Petković Dis“ u Čačku. U Dablin je stiglo tokom Prvog svetskog rata, prilikom evakuacije Narodne biblioteke Srbije 1914. kao vlasništvo ser Alfreda Čestera Bitija, irsko-američkog rudarskog magnata i milionera, poznatog kao „kralj bakra“. Austrougarski vojnici su tokom Prvog svetskog rata mučili tadašnjeg igumana nikoljskog arhimandrita Gavrila ne bi li im dao Nikoljsko jevanđelje, iako se ono od sredine 19. veka nalazilo u Narodnoj biblioteci Srbije.

Karansko jevanđelje

Karansko jevanđelje se smatra jednom od najznačajnijih rukopisnih knjiga u srpskoj kulturi s početka 17. veka. Nastalo je 1608. u Beloj crkvi karanskoj, posvećenoj Blagovestima, u selu Karanu kod Požege, a ta crkva se, posle hrama svetog Ahilija u Arilju, smatra najstarijem srednjovekovnim spomenikom kulture u užičkom kraju. Nastalo je u prepisivačkoj školi koja je radila u nemanjićkoj zadužbini u Karanu i na njemu je rađeno tri godine. Istoričari umetnosti ističu da je Karansko jevanđelje „jedinstven primer uticaja islamske umetnosti u ukrašavanju srednjovekovnih rukopisa na našim prostorima“. Ispisao ga je „pop Vuk, sin protopopa Raleta“. Smatra se da su na ovom jevanđelju radila dva majstora – potpisani pop Vuk i svetovni majstor kaligraf, najverovatnije musliman. Knjiga je bogato ukrašena portretima jevanđelista, zastavicama i inicijalima, a od boja, na kojima vreme nije ostavilo trag, upotrebljene su: plava, ružičasta, zelena, bela, crna, zlatna i srebra. „U njemu su izobražena sva četiri jevanđelista, svaki pred svojim jevanđeljem, s različitim šarama i granama, do udivljenja prekrasnik“, zapisao je Vuk Stefanović Karadžić prilikom posete Nikolju 1820. godine.

Pod zaštitom Miloša Velikog

Jedan od igumana nikoljskih jeromonah Atanasije Radovanović (1771-1826) bio je veliki prijatelj vođe Drugog srpskog ustanka i potonjeg gospodara Srbije kneza Miloša Obrenovića. Posle propasti Prvog srpskog ustanka Miloš je u Nikolje sklonio ženu Ljubicu i decu. U manastirskoj porti sahranjen je njegov prvorođeni sin Petar, kog je krstio Milošev kum vožd Karađorđe. Dečak je umro nedaleko od Nikolja. Obnova manastira je krenula 1817, kada knez Miloš počinje da Nikolju poklanja imanja, uključujući i vodenicu u Prijevoru, koja još radi, i zvono, zida novi konak sa podrumom, prizemljem i spratom… Istoričari ukazuju da je „važnost i uloga kneza Miloša ugrađena i u program ikonostasa manastirke crkve u Nikolju, koji sadrži složenu vladarsku ideologiju prvog Obrenovića, u kojoj se on prikazivao ne samo kao vladar Srbije nego na neki način i kao predvodnik Crkve – u ktitorskom natpisu oko Svevidećeg oka postavljenog ispod Raspeća, knez Miloš se navodi kao predstavnik božanske promisli“. Kad je iguman Atanasije preminuo 1826, na njegovo mesto došao je sestrić kneza Miloša Isaija Popović, koji je pre Nikolja bio u Preobraženju.