U „rezervnoj domovini“

Prva asocijacija u vezi sa naslovom knjige Na ženskom kontinentu Vladislave Gordić Petković bila je sam početak klasične studije o istoriji ženske književnosti Ilejn Šouvolter, Njihova književnost. Otvarajući novo područje istraživanja, Šouvolterova je pisala: „U atlasu engleskog romana, ženska teritorija se obično predstavlja kao pustinja omeđena planinama sa četiri strane: vrhovima Ostin, visovima Bronte, lancem Eliot i brdima Vulf. Ova knjiga predstavlja pokušaj da se ispuni prostor između tih književnih kamena međaša i da se konstruiše pouzdanija mapa od koje bi se polazilo u istraživanje postignuća britanskih romansijerki.“
Upečatljive i duhovite prostorne i geografske metafore u stvari nigde nisu pominjale kontinent, već nešto mnogo sumornije, najavljujući i zamorniji poduhvat: ponovno naseljavanje pustinje, iskopavanje onih peskom mainstream teorije prekrivenih oblika života, otimanje od zaborava. Geografske metafore nisu jedini razlog zbog kog pominjem studiju Šouvolterove, naravno. Jer, kao temelj ginokritičkih istraživanja i ova i druge knjige i tekstovi američke autorke ugrađeni su u knjigu Vladislave Gordić Petković. Ali, za razliku od koncepta koji se izgrađuje u naseljavanju pustinje, koncepta ženske književne istorije, ovaj ženski kontinent je više sinhronijski pregled, i to ženskog čitanja, nego samo i isključivo ženskog pisanja. I to su verovatno prve razlike koje se uočavaju u odnosu na gore navedenu sliku. Knjigu Na ženskom kontinentu naseljavaju i pisci i likovi oba pola. Već po tome se ona upušta u poduhvat koji prevazilazi isključivo izgradnju ženske književne istorije, premda je to jedan od njenih važnih doprinosa.
Naslov je preuzet iz nezavršenog romana Judite Šalgo, Put u Birobidžan, koji višestruko simbolizuje potragu za prostorom identiteta. Ženski kontinent je, kako autorka primećuje, samo jedan od naziva za Birobidžan, nedostižni topos žudnje za slobodnim postojanjem, čiji su sinonimi u romanu: „zemlja bez ubijanja“, „ludnica“, „rezervna domovina“, „močvarni rasadnik jevrejskog semena“… Dvojnost identiteta glavne junakinje ovog romana, Berte Papenhajm alias Frojdove pacijentkinje Ane O, preispituje brojne mitske slike, asocijacije i sličnosti: ugrađena u temelje psihoanalize kao telo njene osnivačke bolesti – histerije, ona postaje „generički tip, alegorijska figura lutanja i potrage, jevrejstva i ženskosti.“ (NŽK str. 33). I sama sudbina ovog romana – činjenica da je ostao nezavršen usled prerane smrti Judite Šalgo – i njegova kritička recepcija, koju u velikoj meri čine čitanja u ključu teorije roda, po ko zna koji put potvrđuju vezu teksta i tela, reči i ruke.
Kontinent, opet, za razliku od metafore na koju me je najpre asocirao, nije pusta zemlja opasana planinama, neka vrsta geopolitičke/geopoetičke zdele ispunjene prahom po čijem dnu džaramo u potrazi za neugašenim žeravicama ili još uvek živim klicama onoga što je negda gorelo/cvetalo. Kontinent je u stvari tle, veliko ostrvo, opasano morem, vodom koja povezuje i rastapa sve. A da bi se na njemu lakše snašli, potrebno je, naravno, povezivati puteve i staze, što Vladislava Gordić Petković sjajno radi. Naslov prvog odeljka ove knjige – Ženske mreže – upućuje upravo na veštinu otkrivanja aspekata u kojima pojedina dela međusobno komuniciraju, veštinu koja je odlika čitave ove knjige i ujedno svojevrsna poetika čitanja. Tako se pomenuti Put u Birobidžan povezuje sa romanima Sare Voters – spisateljice koja u viktorijansku englesku i nasleđe pikarskog i dikensovskog romana, uvodi priču o junakinji i njenom lezbijskom identitetu. Priča o romanima Sare Voters nastavlja se i razrađuje potom u jednom od sledećih tekstova, da bismo se potom upustili u razmatranja modela maskuliniteta u Orkanskim visovima. Roman Emili Bronte se u drugom delu ove knjige, nazvanom Shakespereance, povezuje i sa Šekspirovim dramama, a samo tematsko interesovanje – razmatranje modela maskuliniteta – u stvari se odigrava i u tekstu koji govori o dramama Ljubomira Simovića i Mihizovom Banović Strahinji. Najzad, otkrivanje književnih veza se u trećem delu, Ideologija i identitet, podvlači ne samo kroz otkrivanje interteksualnih mreža, već se ovaj deo, i knjiga u celini, završavaju tekstom koji, na prvi pogled, govori o književnim vezama u najklasičnijem mogućem maniru – o Isidorinim čitanjima engleskog romana. No, kao što u ovoj knjizi Šekspir postaje i virtuelni i interaktivni Šekspir, tako ni „recepcionistički“ pristup esejima Isidore Sekulić o engleskim romanima ne može biti tek to. Reč je, u stvari, o završnom oplitanju mreže, onom finom radu koji paučinastu strukturu drži na okupu. Mreže ženskog kontinenta se tako zaokružuju slikom elementarnih nepogoda, demona lepote i pletilja mreže i rečenicom koja slavi umeće poetizujućeg čitanja, veštinu koja mora da odgovara spisateljskom umeću da bi odgovorila na izazove „stvaralačkih poriva i talenata“.
Isidora Sekulić nas vraća i na jedan, ovde tek pomenuti aspekt knjige koji ima najdirektniju vezu sa oživljavanjem pustinje iz metafore Ilejn Šouvolter. Reč je o ispisivanju ženske književne istorije u srpskoj kulturi, o fenomenu da, kao knjiga, ona postoji na engleskom i poljskom jeziku, ali ne i na srpskom jeziku. Postoji mnogo tekstova koji čine mozaičku sliku te moguće istorije književnosti, ali se ona pojavljuje kao zaokružen projekat samo u prevodu, na stranim jezicima. Knjiga Na ženskom kontinentu čini jedan značajan deo tog fragmentovanog pregleda srpske rodom označene istorije književnosti – zahvaljujući tekstovima o autorkama poput, pre svih, Isidore Sekulić, potom Judite Šalgo, Biljane Jovanović i, naravno, tekstom o srpskoj ženskoj prozi devedesetih. Taj tekst, naslovljen Motivi i modeli ženskosti, u stvari je i prvi pregledni tekst o srpskoj prozi devedesetih u kom se autorke razvrstavaju po zajedničkim osobinama. Vladislava Gordić Petković tako razlikuje neorealistkinje, autorke opsednute autobiografijom i postmoderne eksperimentatorke. Po njoj, u prvu i najveću grupu spadaju Milica Mićić Dimovska, Ljubica Arsić, Ljiljana Đurđić, Mirjana Pavlović, Jelena Lengold i Ljiljana Jokić Kaspar. Njima je zajedničko što realnost preispituju pisanjem, postavljajući pisanje ponekad kao elitistički vid eskapizma a drugi put kao „strategiju čitanja političkih i socijalnih životnih distorzija“. Kao predstavnice konfesionalne proze, Vladislava Gordić Petković navodi Ninu Živančević, Aleksandru Unterveger i Gordanu Ćirjanić, dok grupu postmoderno orijentisanih autorki čine Mirjana Pavlović, Mirjana Mitrović i Judita Šalgo, kojima je zajedničko izmeštanje iz datog trenutka u istoriju ili literaturu. Pri tome je za ove autorke realizam samo „nužno zlo“. Iako se sa ovakvim nacrtom ne moramo slagati delimično ili u potpunosti – a i sama Vladislava Gordić Petković je nedavno govorila upravo o pogledu na takvu podelu iz nove perspektive, stvaranje klasifikacije u stvari je početno mesto za dalje razgovore o stvaralaštvu autorki i praćenje istorije koja nastaje. Otvoriti prostor za diskusiju, razgovor, polemiku, dopunu, pitanja, znači načiniti taj prvi, najvažniji i najteži korak. To takođe podrazumeva i veliki čitalački i teorijski trud jer zahteva jednako poznavanje književne produkcije kao i teorijsku svest o mogućnostima njihovog razvrstavanja. Tekst takođe jasno pokazuje teorijsku zasnovanost ali ne i opterećenost teorijom ove knjige Vladislave Gordić Petković – autorka poznate koncepte koristi znalački, slobodno se poigravajući njima. Drugo, uspostavljanje veza među raznovrsnim i raznorodnim književnim pojavama u ovoj knjizi, koje me podseća i na naslov jedne od ranijih knjiga ove autorke – Korespondencije – preispituje i samu ideju ženske književne istorije u srpskom jeziku kao isključivo ženske, isključivo na srpskom pa i isključivo – istorije. Povezujući Hamleta i Hitklifa, Mesijanu Judite Šalgo i junakinju Sare Voters, Izabelu Arčer i likove srpske ženske proze preko tema maskuliniteta, potrage za identitetom, motiva grada…, ona stvara jednu virtuelnu mrežu, jedan kontinent ženskog čitanja u kome je sve otvoreno i mnogo šta moguće i novo.