spomen ploča — Spomen ploča Vladimira i Kosare u Baru, rad je makedonskog vajara Tometa Adzievskog

NAPOMENA: Tekst je dopunjen 8. juna 2022. i pruža potpuniji prikaz ličnosti Jovana Vladimira i njegovog nasleđa u 21. veku. Hvala čitaocima BBC na srpskom što nas čitaju i čine boljima.

U njegovom životu se, kao u bajkama, prepliću viteštvo, borbe za presto, kao i ljubav princeze.

Jovan Vladimir za Barane je nebeski zaštitnik, a za narode širom Balkana poštovan svetac, a istovremeno i malo poznati srednjevekovni vladar.

Bio je knez Duklje, južnoslovenske države koja se prostirala na području današnje Crne Gore i obližnjih zemalja – Bosne i Hercegovine, Severne Makedonije i Albanije.

Značaj ovog vladara potiče iz njegovog mučeništva, kaže istoričar Piter Frankopan, profesor Univerziteta u Oksfordu.

„Vladimir je bio poznata i značajna ličnost s kraja 10. i početka 11. veka, bio je istaknuti vladar Duklje.

„Bio je prvi slovenski i srpski vladar na Balkanu koji je proglašen za sveca“, kaže profesor svetske istorije za BBC na srpskom.

Vladimirov naslednik bio je knez Vojislav, koji se smatra rodonačelnikom prve crnogorske dinastije Vojislavljević, prema crnogorskim izvorima.

ikona u crkvi — Pravoslavni svetac Jovan Vladimir se smatra zaštitnikom grada Bara

Južnoslovenski narodi u regionu bili su preci današnjih Srba i Crnogoraca, iako je stepen razlika između te dve grupe i dalje kontroverzan, navodi enciklopedija Britanika.

Narodi su bili organizovani po plemenskim linijama, na čijem je čelu bio poglavar.

Kult Svetog Vladimira se razvio ne samo kod predaka savremenih Crnogoraca i Srba, već i kod Albanaca, Grka i Makedonaca, a bio je poznat i u Hrvatskoj, kaže poljski istoričar Vavžinjec Kovalski sa Univerziteta u Vroclavu.

Predanja o njemu nastala su na mnogim jezicima, grčkom, latinskom i pisanim slovenskim jezicima.

„Iz ove perspektive, Vladimira možemo uvrstiti među one svetitelje koji su, poput solunske braće ili Svetog Vojćeha (Praškog), stvorili i još čine važan deo kolektivnog sećanja mnogih zajednica i mogu se doživljavati kao deo zajedničkog nasleđa regiona danas“, kaže Kovalski u pisanoj izjavi za BBC na srpskom.

Sveti Vojćeh, koji je tokom života promenio ime u Adalbert, živeo je u 10. veku i bio hrišćanski misionar i svetac, poznat širom Češke, Poljske, Slovačke, Pruske i Mađarske.

Ljubav sa Kosarom

O Jovanu Vladimiru nema mnogo istorijskih podataka.

„Zna se da je vladao od 1000. do 1016. i pretpostavlja se da je bio vazal vizantijski u prvom delu vladavine, a posle vazal bugarskog cara Samuila.

„Važnije od te njegove političke delatnosti je da je bio prvi srpski vladar, proglašen za sveca“, kaže istoričar Radivoj Radić, profesor Filozofskog fakulteta iz Beograda za BBC na srpskom.

On se poziva na tumačenje Konstantina Porfirogenita, vizantijskog cara i istoričara, da su Dukljani deo srpskih plemena, iako se to u Porfirogenitovim zapisima izričito ne pominje.

Život Jovana Vladimira obeležila je legendarna ljubavna priča i brak sa bugarskom princezom Kosarom.

Dok je vladao Dukljom, bio je vazal Vizantije, tada moćne grčke carevine sa sedištem u Konstantinopolju, današnjem Istanbulu.

U tom periodu na vrhuncu moći je bilo i prvo bugarsko carstvo na čelu sa Saumilom, koje se prostiralo na teritorijama današnje Bugarske, Severne Makedonije i Albanije.

Kada je 1010. car Samuilo krenuo u rat protiv Vizantije, napao je teritoriju Duklje i zarobio Vladimira.

Odveo ga je u prestonicu Prespu, gde ga je zatočio.

Prespansko jezero danas okružuju tri države – Albanija, Severna Makedonija i Grčka – a u to vreme na obalama su postojali Mali i Veliki grad.

„Izvori navode da je ćerka Samuilova Kosara dolazila u tamnicu i da joj se dopao Vladimir.

„Ona je izašla i rekla ‘ili ću se udati za njega ili ni za koga drugog’ i zaista je tako urađeno“, kaže istoričar Radić.

„Ugledavši Vladimira i videvši da je lepog izgleda, pokoran, blag i skroman, kao i da je pun znanja i Božije mudrosti, zadrži se sa njim u razgovoru, jer joj se njegov govor učini sladak više nego med i saće“, gotovo filmski opisan je njihov susret u „Letopisu popa Dukljanina“ iz 12. veka.

Samuilo ne samo da je pristao na ćerkinu molbu, već je budućem zetu kraljevske loze vratio državu i na upravljanje dao i dračku oblast.

Istorijske činjenice potvrđuju da su se Kosara i Vladimir venčali, kaže istoričar Radić, dok je moguće da je ljubavna priča vremenom nadograđena.

„Najstroži naučnici smatraju da je jednostavno Samuilo želeo da oko svoje države ima vazalne države koje će biti na njegovoj strani.

„Smatraju da je to bila neka vrsta diplomatije“, kaže Radić.

Biti vazal značilo je priznavanje autoriteta moćnijeg suseda, a vladari manjih država su ponekad bili primorani, ili su birali da se na neki način potčine caru u Carigradu.

Obe strane su imale koristi od toga: imati vazala na čelu Duklje bilo je važno Vizantiji, ne samo zbog toga što je Vladimir bio zet bugarskog cara Samuila, već i zato što je predstavljala značajnu teritoriju.

„Pod kontrolom Duklje bili su važni rudnici metala, poput srebra; a tu su bili putni i trgovački putevi koji su povezivali jugoistočnu Evropu sa severom i zapadom.

„Poenta je, međutim, bila da je Carigrad pazio da druge drži podalje od sopstvenog dvorišta – pa su zato uloženi napori za saradnju sa Vladimirom i zato se o njemu tada pisalo pozitivno“, navodi Frankopan.

Kako se postaje vitez 2018. godine u Srbiji

Vitez između bugarskog carstva i Vizantije

Poljski istoričar Vavžinjec Kovalski kaže da je Duklja svakako bila u sferi uticaja Vizantijskog carstva, a izgleda da je Vladimir, kao vladar, nastojao da vodi politiku ravnoteže između Vizantije i Bugarske, kojom je tada vladao Samuilo.

Može se pretpostaviti da je Duklja bila višenacionalna i višejezična država.

„Naseljavali su je Sloveni, u vizantijskim izvorima nazvani Dukljanima.

„U primorskim gradovima bilo je i romanskog govornog stanovništva, latinski orijentisanog, o čemu govori i čuveni ‘Letopis popa Dukljanina’, a tome treba dodati i druge slovenske grupe, Grke, Albance, Bugare, Vlahe“, navodi Kovalski.

On je autor knjige Kraljevi Slovena o predstavljanju vladara u latinskom prevodu „Letopisa popa Dukljanina“, koji se smatra jednim od najvažnijih i najzagonetnijih izvora iz tog perioda.

Žitije Vladimira, koje je Dukljanin napisao, deo je šireg rodoslova često izmišljenih vladara ovog kraja, dodaje Kovalski.

Hagiografija ili žitije predstavlja književni žanr koji opisuje život vladara ili svetaca.

„Sam Vladimir je bio istorijska ličnost, ali hagiografije ili viteške romanse imaju tendenciju da prikažu život lika na način koji odgovara takvom žanru.

„Tako bi možda trebalo pristupiti opisu Vladimirovog mučeništva ili ljubavnom zapletu između Vladimira i Kosare“, navodi poljski istoričar.

Nekoliko godina pošto su se venčali, 1014. odigrala se bitka na Belasici, između Bugara i Vizantinaca, u kojoj Vladimir nije učestvovao.

Ipak, presudno će uticati na njegov život.

Tada je vizantijski car Vasilije Drugi izvojevao pobedu i usledila je surova kazna za protivnika – oslepeo je 15.000 Saumilovih vojnika.

„Kad je Samuilo video tu kolonu koja se pojavila, on je preminuo“, kaže Radivoj Radić.

Cara je nasledio sin Gavrilo Radomir, ali samo na godinu dana, a zatim sinovac Jovan Vladislav – Kosarin brat od strica.

U to vreme, urušava se Samuilovo carstvo.

U strahu da će mu se zet i dukljanski vladar ponovo okrenuti ka Vizantiji, Jovan Vladislav rešio je da ubije Vladimira.

Namamio ga je ponovo u prestonicu Prespu, u crkvu Svetog Ahilija.

„Ubili su ga kad je ulazio u crkvu 1016. godine“, kaže Radić.

Navodno, Vladislav nije uspeo da odrubi glavu Vladimiru, pa mu je Vladimir dao sopstveni mač da ga obezglavi.

Po predanju, Vladimir je uzeo glavu u ruku i uzjahao konja do obližnje crkve.

Na ikonama se zato predstavlja sa glavom u ruci.

Ovaj svetac se kod Srba i Makedonaca zove Jovan Vladimir, kod Crnogoraca Vladimir Dukljanski, kod Hrvata i Bugara Ivan Vladimir, a kod Albanaca Đon Vladimiri.

Biblijsko ime Jovan uz ime Vladimir dobija zbog načina kako je ubijen.

„Tragično pogubljenje je bilo povod crkvenim ocima da njegovu mučeničku smrt usporede sa životom Jovana/Ivana Krstitelja“, navodi u tekstu o njemu Ivan Jovović, istoričar iz Bara i koautor monografije „Dukljanski Knez Sveti Vladimir“.

Po legendi, Kosara je po sopstvenoj želji sahranjena uz noge supruga.

Vladimir kao uzor

analiza Pitera Frankopana, vizantologa sa Univerziteta u Oksfordu

„Važnost Vladimira je oduvek bila u njegovom mučeništvu.

„Njegovo ubistvo poslužilo je kao važan simbol za kasnije lidere na Balkanu koji su bili deo pravoslavne tradicije.

„On je bio važan za potonje srpske vođe, pisce i mislioce – koji su njegov život, odanost i mučeništvo koristili za primer savremenim vladarima.

„Vladimir je postao uzor po kom su se drugi mogli meriti i zbog toga je bio toliko poštovan tokom mnogih vekova.

„U tom smislu, on je danas veoma važan da pokaže da su poštovanje, dobrota, čast i dostojanstvo osobine kojima treba da teži i svaki lider.

„Čini se da ih u savremenom svetu nedostaje, ne samo na Balkanu.“

Krst koji se čuva i iznosi jednom godišnje

Jovan Vladimir — Srpska pravoslavna crkva obeležava praznik svetog Jovana Vladimira 4. juna

Sećanje na Jovana Vladimira je posebno živo u luci Bar na Jadranskom moru i širom Crne Gore, kaže sveštenik Srpske pravoslavne crkve (SPC) Jovan Plamenac dok razgovaramo ispred velelepnog Hrama Jovana Vladimira u centru ovog grada.

Izgradnja hrama završena je 2016. kada je obeležavan milenijum od smrti sveca.

Barska porodica Andrović, generacijama unazad, čuva krst Jovana Vladimira i sa tajnog mesta relikviju iznose samo jednom godišnje za praznik Svete Trojice koji ove godine pada 12. juna.

Na pravoslavni praznik Svete Trojice ili Duhovi, koji se obeležava 50. dan od Uskrsa, od centra Bara ide se do vrha planine Rumije, nepristupačnim stazama.

„Zahvaljujući ovom ritualu koji se održava na planini Rumiji u čast Svetog Kneza Vladimira, gde se iznosi najstarija crnogorska relikvija – Krst Svetog Vladimira, sačuvana je memorija o najdubljim slojevima dukljanske duhovne i državne tradicije.

„Zato život Svetog Kneza Vladimira danas predstavlja značajnu smernicu u razvoju crnogorskog duhovnog i državnog identiteta, pri čemu njegov kult ima ekumensko, pa samim tim i internacionalno značenje“, navodi se u tekstu Ivana Jovovića i Saše Cvetkovskog „Kult Svetog Vladimira Dukljanskog“, objavljen povodom obeležavanja jubileja hiljadu godina od stradanja sveca, 2016.

hram Jovana Vladimira u Baru — Hram Jovana Vladimira u Baru osveštan je 2016. a izgradnja je počela deceniju ranije

Kad je reč o Vladimiru i njegovoj zaostavštini, tu se prepliću teme svetovne vlasti i kulta Jovana Vladimira, svetog kneza, kaže poljski istoričar.

„Danas se vidi kao politički akter zaslužan za stvaranje prve crnogorske države, iako se, naravno, kao i kod svih savremenih država, takav kontinuitet konstruiše i dogovara u okviru politike, ideologije i kolektivnog pamćenja“, kaže Kovalski.

Do druge polovine 19. veka sećanje na Jovana Vladimira je bilo zamrlo, ali od tada ima i tekstova o krstu kojim je okovan u Prespi za kojim je vršena litija, kaže sveštenik SPC.

„Krst je bio drven, pa je okovan u Veneciji kasnije“, kaže Plamenac, koji čuva česticu ostataka kostiju Jovana Vladimira.

Litija se održava na praznik kada se u hrišćanstvu obeležava silazak Svetog Duha na apostole, a vernici tradicionalno posećuju manastire i traže oprost grehova.

Litiju, svečanu povorku, do vrha Rumije predvodi pravoslavni sveštenik, a u njoj bude i katolika i muslimana nekad, dodaje Plamenac.

Publicista Mustafa Canka, koji se bavi interkulturnim temama crnogorskog juga, kaže da je to, nasuprot tradiciji, već godinama jednonacionalna povorka.

„Albanci, katolici i muslimani, i dalje izlaze na Rumiju trinaest dana pošto to učine pripadnici SPC-a, ali je tradicija prekinuta jer je značila zajedništvo sve tri konfesije u tom ritualu“, rekao je Canka za Radio Slobodna Evropa.

Crkva na Rumiji koja je doletela helikopterom

Pohod na vrh planine je srž održavanja hiljadugodišnjeg kulta Jovana Vladimira, koji je poštovan i među Crnogorcima, Srbima, ali i Albancima i Makedoncima, i Bugarima.

Postao je predmet kontroverzi kada je 2005. na Rumiju Mitropolija crnogorsko-primorska Srpske pravoslavne crkve postavila nelegalnu crkvu, pa su u litijama, prema tvrdnjama pojedinih političara i medija, ostali samo vernici SPC.

Tada je uz pomoć helikopterskih jedinica Vojske Srbije i Crne Gore na vrh spuštena limena građevina čije su dimenzije četiri metra visine, tri metra dužine i dva metra širine, teška od tri tone.

Čitavu akciju sproveo je tadašnji mitropolit crnogorski Amfilohije, opisujući taj dan kao „najlepši u životu“.

„Leti helikopter s hramom… vidi se Bar, Albanija, Skadarsko jezero, Jadransko more, Italija, sva brda“, rekao je tada Amfilohije.

Od tada crkva izaziva kontroverze, a mediji su je nazivali i „crkvom razdora“.

Iste godine, država je donela rešenje o uklanjanju tada limenog objekta koje još nije sprovedeno i u njemu se na praznike održavaju i bogosluženja.

Kada je 2018. crkva obložena kamenom, albanski političar i predsednik Demokratskog saveza Mehmet Bardi od premijera je zatražio zaustavljanje radova na izgradnji bogomolje na vrhu planine jer „predstavlja provokaciju za autohtono albansko stanovništvo“.

Reagovala je i Vlada Crne Gore.

Tadašnji crnogorski premijer Duško Marković ocenio je da će objekat morati da bude uklonjen, budući da je nelegalan.

Postavljanje iz visine se uklopilo u narodna predanja u vezi sa crkvom na Rumiji.

Crkva je tu, navodi SPC, postojala od vizantijskih vremena, a porušena je prilikom turske okupacije Bara 1571. godine.

I oko ovoga se vode polemike, jer kritičari smatraju da „crkve nikada nije bilo“.

Prema legendi, bogomolju su oskrnavili čoban i čobanica, pa je crkva odletela.

S kolena na koleno se prenosio zavet da vernici kad god idu gore nose kamenje, a da će kad se skupi dovoljno kamenja crkva sama sići sa neba.

Opozicija ima najveće šanse za formiranje vlade, pa su na ulici njeni protivnici.

Prvi vladar svetac

Vizantijski istoričar Kedrin Jovana Vladimira opisuje kao čoveka koji je „pravičan i miroljubiv i pun vrlina“, navodi beogradski profesor Radić.

Pretpostavka je da je uz viteške i ratničke veštine, bio i pobožan, kao većina srednjevekovnih vladara.

„Postoje različiti razlozi zašto se neko proglašava za sveca, a Jovan Vladimir je za sveca proglašen zbog stradanja“, kaže Radić.

Ukazuje na terminološku razliku između sveca i svetitelja.

„Svetitelj je za života bio neki crkveni velikodostojnik, recimo, Sveti Sava je bio arhiepiskop i on je svetitelj, a (veliki župan Stefan) Nemanja je svetac, kao i Jovan Vladimir“, napominje Radić.

Srpska pravoslavna crkva ga je u svece zvanično uvrstila 1861. godine.

Jovana Vladimira danas pamte zbog duhovnog nasleđa, kaže Jovan Plamenac.

„On je bio na razmeđi Istoka i Zapada, živeo u to vreme kad se Crkva delila na istočnu i zapadnu.

„On se opredelio za Istok i to je za nas značajno, jer da je bilo drugačije, mi bismo danas bili zapadna crkva – on nas je zadržao u pravoslavlju“, napominje Plamenac.

Velika šizma, kada je hrišćanska crkva podeljena na Istočnu (pravoslavnu) i Zapadnu (katoličku), dogodila se pola veka kasnije, 1054. godine.

Dok je sedište Istočne crkve u narednim godinama bilo u Vizantiji i Konstantinopolju, centar Zapadne crkve ubuduće će biti u Vatikanu.

„Razdvajanje istočne i zapadne crkve je zapravo pojava razvučena godinama (čak i vekovima), a datum 1054. je samo simboličan.

„Duklja je bila primer mešanja latinskih, grčkih i slovenskih uticaja i u oblasti veroispovesti, a granice između njih su u početku, kao i u celom regionu, nejasne“, kaže Kovalski.

Jak kult i u Severnoj Makedoniji i Albaniji

Zemni ostaci Jovana Vladimira dva veka posle smrti (oko 1215. godine), prenete su najpre u albanski grad Drač, zbog čega se svetitelj slavi i kao zaštitnik tog grada.

Nešto kasnije su prenesene u manastir Svetog Jovana (albanski naziv Šin-Đon) kod grada Elbasana u srednjoj Albaniji, na putu ka Skadru.

„U tom manastiru ima natpis na grčkom, latinskom i srpskom jeziku i kaže se da ga je podigao oblasni gospodar 1381. na ruševinama prethodnog koji je srušen u zemljotresu“, kaže Radić.

„U manastiru se nalazi ćivot sa moštima Jovana Vladimira, a nedaleko od ovog mesta trebalo bi da se nalazio i dvor odakle je Vladimir upravljao državom, ali on nije sačuvan“, kaže vizantolog.

Ćivot je drveni sanduk u kojem se čuvaju kosti svetaca.

Prema predanju, kod Elbasana je Jovan Vladimir podigao zadužbinu-crkvu posvećenu Presvetoj Bogorodici, gde se svake godine vernici okupljaju 4. juna, na dan njegovog ubistva 1016. godine (22. maj po julijanskom kalendaru).

Kanonski nepriznata Crnogorska pravoslavna crkva (CPC) takođe ga slavi kao sveca.

Kako je navedeno Tviter profilu CPC, sveti Vladimir Dukljanski, kako ga nazivaju, poštovan je ne samo među pravoslavnim Crnogorcima, već i među katolicima i muslimanima u Crnoj Gori, ali i širom Balkana.

Saint Vladimir (born around 970 – +May 22, 1116) also known as Sveti Vladimir Dukljanski was the Duke of Doclea, the original Montenegrin saint, revered not only among Orthodox Montenegrins, but also in the wider Balkans, and Roman Catholics and Muslims in Montenegro pic.twitter.com/Wk9ZvXaL1F
— Crnogorska Pravoslavna Crkva (@CPCrkva) October 26, 2021

„Slično vekovnoj trokonfesionalnoj litiji na Rumiji, svake godine 22. maja ćivot Svetog (Jovana) Vladimira iznosi se pred manastir Sveti Jovan Vladimir gde na poklonjenje dolaze hodočasnici ne samo iz Elbasana, nego iz mnogih balkanskih sredina – pravoslavni, katolici i muslimani“, stoji u tekstu na sajtu Matice crnogorske.

Ove godine je Matica crnogorska u manastiru kod Elbasana organizovala izložbu fotografija i fresaka Svetog Jovana Vladimira.

U Srbiji, kult Svetog Jovana Vladimira nov polet dobija devedesetih godina 20. veka, kada se gradi crkva posvećena njemu u Beogradu (oslikana 2003-2006), navodi se u naučnom radu istoričara Stefana Trajkovića Filipovića.

Možda će vas zanimati i ova priča