Zaboravljene žrtve

Iako napisan specifičnim povodom, tekst je bio odjek debate koju je devedesetih godina na Zapadu izazvao građanski rat u Jugoslaviji. U njoj je rečeno i da je tokom Drugog svetskog rata progon Jevreja u Srbiji bio najžešći u ovom delu Evrope, da su se čak i tadašnje pronacističke vlasti u okolnim zemljama – Bugarskoj i Albaniji, na primer – suprotstavile holokaustu što Nedićeva vlada nikada nije, da je likvidacija Jevreja u Beogradu završena pre nego u Beču (1942) ili Berlinu (1943), drugim rečima, da Srbi snose svoj deo odgovornosti za holokaust. Ambasada u Parizu i brojni lokalni Srbi i Francuzi uzalud su tražili od redakcije da objavi reagovanja, a ove tvrdnje ni do danas nisu dobile odgovor.

Glavna poruka u odgovorima koju nisu stigli do javnosti glasila je da su logor Staro Sajmište (Semlin Judenlager) 28. oktobra 1941. godine osnovale okupacione vlasti, SS i Gestapo, da je kroz njega do oktobra 1944. godine prošlo između 100.000 i 200.000 ljudi (podaci se razlikuju) od kojih je 47.000 ubijeno (najveći broj u Jajincima), među njima je bilo 7.000 Jevreja (preživeo je svaki sedmi) dok su ostali bili Srbi, antifašisti ili jednostavno taoci, Romi i drugi, da su nacisti do maja 1942. godine likvidirali četiri petine predratne jevrejske populacije u Srbiji i da je stravični raport Serbien ist Judenfrei maja 1942. godine Hitleru podneo SS štardatenfirer Emanuel Šefer. Jedini drugi grad na Balkanu gde su razmere holokausta bile slične onim u Beogradu bio je Solun u okupiranoj Grčkoj.

Nasuprot navedenim tezama stoji i činjenica da je više od 150 Srba posle rata dobilo od Izraela priznanje „pravednika“ za spasavanje Jevreja. Razmere holokausta u Srbiji 1941-1942, za razliku od nekih susednih zemalja, mogle bi se protumačiti i time što se nacistima činilo logičnim da iza pojave komunističke i monarhističke gerile u Zapadnoj Srbiji 1941. stoji „jevrejsko-masonska zavera“. Albanski pisac Ismail Kadare je verovatno u pravu kada ističe da je balistički režim u Tirani štitio Jevreje tokom rata, ali se ne može zaboraviti ni da to nije važilo za Kosovo i Metohiju gde je lokalna SS divizija „Skenderbeg“ sprovela holokaust nad lokalnim Jevrejima koji su uglavnom nestali u Buhenvaldu.

Beograd je 20. oktobra obeležio 65. godišnjicu oslobođenja koja je i prilika da se podseti na antifašističke tradicije u Srbiji koja je, već samim brojem žrtava, platila veću cenu rata i fašizma od mnogih drugih zemalja. Razlog zbog koga se ovo danas mora ponoviti je u tome što je, kao što i pomenuti tekst Luiz Lambriks govori, tokom devedesetih godina Srbija označena kao zemlja koja je nastavila politiku „etničkog čišćenja“ i genocida iz Drugog svetskog rata i koja, po mišljenju nekih uticajnih zapadnih opinion makera, snosi krivicu (ili, barem, deo krivice) za najveća krvoprolića u Evropi tokom XX veka – od Prvog svetskog rata do građanskog rata u Jugoslaviji – uključujući, sudeći po navedenim tezama, čak i holokaust. I, naravno, zbog toga što u to i danas veruje ne baš mali broj Evropljana.

Drugi, ozbiljniji razlog, sastoji se u tome što je veliki deo antifašističke istorije i žrtava koje je Srbija dala u Drugom svetskom ratu tokom prethodnih dvadesetak godina zaboravljen i u samoj Srbiji i što na to upozoravaju i nedavni tragični događaji i antisemitske poruke na sajtovima novih srpskih desničara. Iako su stariji srpski političari posle 5. oktobra poverovali (ili su želeli da veruju) da su tog dana podvukli crtu ispod novije srpske istorije, dok mlađi ne žele da dele odgovornost za nju, mnogi u svetu ne dele to mišljenje. Tokom poslednjih godina, visoki predstavnici Srbije i SCG prečesto su odsustvovali sa obeležavanja godišnjica stradanja i stratišta u Drugom svetskom ratu, Jevrejski muzej i druga slična mesta u Beogradu gotovo zaboravljena. Jedini sajt na internetu koji na srpskom govori o Starom sajmištu nalazi se u – Velikoj Britaniji.

„Dnevnik Ane Frank“ je danas deo kolektivnog sećanja Holanđana na Drugi svetski rat, isto kao što bi jedna druga knjiga, „Mi smo preživeli“ (zapisi preživelih srpskih Jevreja iz koncentracionih logora) morala biti obavezna lektira u srpskim školama. Samo tako se ne bi moglo dogoditi da oni koji danas ispisuju antisemitske poruke na sajtovima novih srpskih desničara previde da su srpski Jevreji ginuli zajedno sa našim precima na Ceru i Kolubari (naravno, i na Neretvi i Sutjesci), da su na arijevskim spiskovima „nižih naroda“ odmah pored Jevreja bili Sloveni – Srbi, Rusi, Poljaci i drugi – ali i da je u istoriju, privredu i urbanu kulturu Beograda i drugih srpskih gradova do Drugog svetskog rata ugrađeno bar onoliko jevrejskih gena koliko i srpskih.

Zbog toga i 65. godišnjica oslobođenja Beograda mora biti povod da se Beograd i Srbija ponovo i van ideološkog konteksta sretnu sa svojom antifašističkom tradicijom i sa svojom istorijom jer je evropska integracija kojoj teže nastala upravo na ovim temeljima. Izgradnja muzeja ili spomen-obeležja genocida na Starom sajmištu ne bi samo uklonila jednu od beogradskih favela i odala poštu svim onim Srbima, Jevrejima, Romima i drugima koji su tu nestali, nego bi otklonila i jedan od krupnih nesporazuma Srbije sa samom sobom i svetom koji su ostavile devedesete godine.

Autor je bivši ambasador Srbije u Francuskoj