Nepostojećem narodu nametnut nepostojeći jezik

Holm Zundhausen: Istorija Srbije od 19. do 21. veka (26)

Holm Zundhausen (Holm Sundhaussen, Berlin 1942), profesor istorije Jugoistočne Evrope na Institutu za istočnoevropske studije Slobodnog univerziteta u Berlinu i predsednik Naučnog saveta Instituta za istočnoevropske studije u Minhenu. Težište svog naučnog rada nalazi u istraživanju istorijskih procesa jugoistočne Evrope, posebno Jugoslavije i Srbije u XIX i XX veku. Objavio je knjige Istorija Jugoslavije 1918-1980. (Štutgart, Berlin 1982), Eksperiment Jugoslavija. Od osnivanja države do njenog raspada (Manhajm, Lajpcig 1993), Istorijska statistika Srbije 1834-1914. (Minhen 1989).

Njegovu najnoviju knjigu početkom novembra objavljuje izdavačka kuća CLIO iz Beograda, uz čiju saglasnost objavljujemo izvode.

Preveo s nemačkog: Tomislav Bekić

U oštrom kontrastu prema aditivnom karakteru imena države, državnom grbu i državnoj himni bilo je unutrašnje ustrojstvo države. Pod motom „Jedna nacija – jedna država“ nacionalni unitarizam povezan je po francuskom uzoru sa centralističkim upravnim poretkom. Država je trebalo da bude podeljena ne u skladu s istorijskim delovima zemlje nego po geografskim, privrednim i socijalnim aspektima na oblasti – otprilike onako kako je Francuska podeljena na departmane. Na čelu jednog upravnog područja stajao je veliki župan (ban) koga je imenovao kralj, dok je mnogo hvaljena samouprava ograničena na lokalne nadležnosti pod nadzorom centrale. Kao i u predratnoj Srbiji, princip supsidijarnosti je i u prvoj jugoslovenskoj državi zanemaren. Doduše, granice istorijskih delova zemlje nisu još bile sasvim izbrisane (do toga je došlo tek 1929), ali podela Slovenije u dve, Hrvatske-Slavonije u četiri oblasti (itd.), jasno su ukazivali na centralističke namere zakonodavca. Područja s pretežno mađarskim, nemačkim i albanskim življem – dakle, Vojvodina i Kosovo-Metohija – na taj način su fuzionisana sa susednim regionima, tako da je srpsko stanovništvo uvek bilo u prevazi. Monarhu je Ustav odredio izuzetno jaku i moćnu poziciju, tako da je sistem pre ličio na konstitucionalnu nego na parlamentarnu morarhiju. Odnos između kralja i Skupštine bio je zasnovan na principu pariteta. Legislativnu vlast su zajednički obavljali. Članovi vlade koje je kralj imenovao nisu bili odgovorni samo Skupštini nego i monarhu, koji sa svoje strane nije bio podložan nikakvoj kontroli. On je istovremeno bio vrhovni zapovednik vojnih snaga i u njegovoj nadležnosti je bilo da objavi rat i mir. On je mogao da raspusti Skupštinu, ali je morao da se postara da u roku od tri meseca budu raspisani novi izbori. Iako je monarh u javnosti većinom označavan kao „drugi ustavni činilac“, njegova moćje praktično prevazilazila moć„prvog ustavnog činioca“, tj. Skupštine.

Nacionalni unitarizam i državni centralizam činili su dva temeljna stuba prve Jugoslavije. U paragrafu 3. Ustava je „srpsko-hrvatsko-slovenački jezik“ (!) utvrđen kao službeni – jedan jezik kojeg ni tada ni kasnije nije bilo! Ali ustavotvorci su sebi utoliko ostali verni što su jednom nepostojećem narodu nametnuli jedan nepostojeći službeni jezik. Zaštita manjina, na koju je nova država morala da se obaveže, nije bila unesena u Ustav. U njemu se ne pominju ni verske ni nacionalne manjine. Jugoslovenski ustav iz 1921. je time i nadalje zaostajao za odredbama austrijskog Osnovnog državnog zakona iz 1867. godine (čl. 19). I taj korak unazad moraće u narednim godinama da bude skupo plaćen.

Unitarizam i centralizam je unapred pobornicima za priznanje i ravnopravnost više nacija i nacionalnosti u Jugoslaviji udario pečat neprijatelja ustavnog poretka. Iako Srbi nisu činili apsolutnu većinu stanovništva, oni su kao relativno najveća grupa centralističkim ustavom bili povlašćeni. Položaj predsednika vlade, većina ministarskih položaja, veliki deo viših upravno-administrativnih položaja i rukovođenje vojskom nalazili su se čvrsto u srpskim rukama. Trajna majorizacija koja je iz toga proishodila pomerila je nacionalno pitanje i nacionalno obojenu borbu oko deobe u središte javnih rasprava i diskursa.

Na jugoistoku Kraljevine SHS i dalje je tinjalo „makedonsko pitanje“. Beogradska vlada je sprovodila doslednu politiku srbizacije i morala je da se konfrontira s aktivnostima makedonskih i probugarskih bandi. U Bosni i Hercegovini, na Kosovu, u Novopazarskom sandžaku i u delovima Makedonije dolazilo je čak i do krvavih sukoba između razvlašćenih muslimanskih veleposednika i hrišćanskih seljaka, pri čemu je na Kosovu i albansko-srpski antagonizam imao odsudnu ulogu. Albanski pobunjenici – bande kačaka – borili su se po ugledu na tradicionalne hajduke i četnike ne samo protiv vlasti nego su terorisali i srpsko stanovništvo i mogli su tek tokom dvadesetih godina upotrebom regularnih trupa i jednom amnestijom da budu neutralisani. Na njihovu borbu (koju je podržavao kasniji albanski kralj Ahmed Zogu) odgovorila je sa srpske strane vojska akcijama protiv albanskog civilnog stanovništva, što je dovelo do toga da se pravna i ustavna država pretvorila u pravu himeru.

Nastavlja se