Mračni karneval jezika

Jedan od njih, Rajić, iskusan je hodač, dok se njegov pratilac, gradski tip, na početku ne snalazi najbolje, sapliće se, pada, smrzava se i gubi, baulja, ali istrajava.

O partizanskim odredima, čijim putevima njih dvojica gaze, Rajić zna sve što se može znati: naizust može da izgovori imena i prezimena ljudi, zna motive zbog kojih su otišli u šumu, upamćene ratne epizode, zna kako su stradali – većina pobijena u nemačkim i ustaškim vojnim akcijama – ili kako je, nekoliko njih, preživelo, te šta se potom s njima događalo.

Roman je podeljen u šest hodanja – po Fruškoj gori (dva), po Kalinu ponad Bugojna, po Crepoljskom iznad Sarajeva, Kalničkoj gori kod Varaždina i Triglavu u Sloveniji – da bi sa svakim novim pohodom Rajić i njegov pratilac, po malo nalik na dva Don Kihota tragično prepušteni samima sebi, bili sve slabiji, sve bolesniji i istrošeniji, ali i sve opsesivniji u svom naumu bez pojmljivog cilja, u svojim hodanjima po stazama koje nikuda ne vode, u svojim bauljanjima i saplitanjima, do poslednjeg daha, doslovno.

Rajić je neka vrsta neotvorenog pisma u kojem se čuvaju sudbine ljudi koji nisu pristali na to da budu robovi, ali kao što se kroz priče o partizanima pomalja i sama Rajićeva priča, tako se i kroz priču o Rajiću pomalja i priča samog pripovedača.

Najpre ćutljivi svedok i zapisničar onoga što Rajić govori, pripovedač postaje još jedan lik sopstvene priče.

NJegovog pripovedanje je neužurbano, nalik načinu na koji, po planini, hoda Rajić – ravnomerno, ujednačenog koraka, sigurno – da bismo se u jednom trenutku, kad se sviknemo na rečenicu koja najkraćim putem vodi do značenja, obreli u mreži perspektiva i shvatili da ispod prividnog mira ključa jezička lava.

Likovi se pojavljuju iz dubine priče – pa će tako da izroni i Oskar Danon koji 1941, sa svojim prijateljima, izlazi iz Sarajeva i odlazi u bosanske planine – jedna epoha izranja iz druge onako kako se posledice pomaljaju iz uzroka, pa ono što se dogodilo pre 75 godina kao posledica sada se ukazuje kao uzrok, a ono što se zbiva u času pripovedanja baca svetlo na ono što se događalo nekad.

Bodirogićev jezik i njegovi junaci se ne kolebaju – za slobodu se moraš izboriti – i ispisuje jedan od najlepših tekstova koji se na ovom jeziku, naročito u njegovom srpskom korpusu, pojavio u poslednjih 20 godina.

Može se to reći i na sledeći način: do romana Po šumama i gorama nismo ni znali da se, na ovom jeziku, može ovako pisati.

Preterivanje? Ni najmanje.

Naivna čitalačka svest veruje da se književna dela rađaju tek tako, iz čistog piščevog uma, kao da pre njega, pre pisca koji počinje da piše, nije postojalo ništa i nije bilo nikog, pa što je piščev um čistiji to je on, pisac, originalniji, a originalnost, poznato je, kvalitet je po sebi.

U ovakvoj postavci, međutim, sve je pogrešno, jer ne samo da se ne može ne biti pod uticajem – jezik je uvek pametniji od pisca, čak i kada pisac ništa ne zna o tome – već je originalnost puki fantazam: uvek počinjemo da pišemo usred nečije, već napisane rečenice, tek smo karika u neprekinutom lancu pisanja (zbog toga, uostalom autor i nije važan, postoji samo tekst).

Iskusniji će čitalac u Bodirogićevom majstorskom pismu lako da prepozna snažan uticaj G. V. Zebalda, pisca remek-dela Austerlic.

Onako kako je, recimo, Kiš preuzeo Džojsa u svoj jezik i stvorio samosvojno delo, tako je Bodirogić preuzeo Zebalda u svoj i ispisao tekst od kojeg, u svom njegovom miru, pada tavanica.

Roman Po šumama i gorama sadrži upravo savršenu meru opšteg i pojedinačnog, činjeničnog i fiktivnog. Rajić odbija da aktere velike priče Drugog svetskog rata utopi u anonimnost, on ne pristaje na svođenje ljudi na brojeve – 32 pripadnika fruškogorskog odreda, 279 sarajevskih komunista – i zato opsesivno pamti njihova imena i njihove sudbine, kao što će, u krajnjem, i Rajić i pripovedač, mucajući, na svoj način, kroz meandriranja i ćutanja, da ispričaju sopstvene priče.

Rajićeva tetka, recimo, važan sporedni lik, tipična je pripadnica tihe većine, obična građanka koja će s radošću da pristane na sve ono čega se njen nećak najdublje gadi.

U liku tetke sažeta je velika fašistička priča iz 1990-ih godina, u koju pojedinci hrle ostajući bez sopstvene male priče, a time i bez slobode.

Prebrzo bi, naravno, bilo reći da njoj sloboda nije ni potrebna, da joj je potreban vođa kroz život, ali Rajić više nema snage za tetku, njemu, koji je jedva preživeo poslednji rat, koji je ne mnogim stranama – računajući i privatnu – zapravo poražen, ostaje samo opsesija da od zaborava sačuva ljude koji nisu pristali da budu robovi.

Naporedo sa merom opšteg i posebnog održava Bodirogić i meru činjeničnog i fiktivnog, pri čemu se na mestima dodira te dve formacije šavovi, kao u svakom velikom tekstu, ne vide.

Bodirogić ne izmišlja, ali, isto tako, zna da je činjenica tek sastojak književnosti, da ona, ta činjenica, smisao dobija u fikciji, u onome što se, možda, nije dogodilo, ali što nije manje istina od činjenice.

Ako se na jednoj ravni ovaj roman, kroz lik Rajića, bori protiv zaborava, na drugoj ravni protiv laži – Rajić ne pristaje na to da se gotovo 300 komunista koji ne napuštaju Sarajevo priveže za religijski identitet: ispada, kaže Rajić, da niko među tim ljudima nije bio ateista, što je potpuno suprotno od istine – na trećoj se ravni bori protiv mrtvih činjenica, protiv brojeva neuspunjenih sadržinom, protiv otupele stvarnosti bez senke.

Bodirogićev roman karneval je ovoga jezika.