O južnoslovenskim jezicima

Ispostavilo se da se Zavod za unapređivanje obrazovanja i vaspitanja, ne smatrajući se kompetentnim da sam ujednači različite postojeće definicije u ovoj osetljivoj oblasti, obratio Odboru za standardizaciju srpskog jezika, verujući (koliko opravdano, videćemo u nastavku) da je to prava adresa za razrešavanje mogućih dilema.

I Odbor je dao citiranu formulaciju, koja je lingvistički besmislena, politički i kulturno skandalozna a pedagoški veoma štetna.

Sa lingvističkog stanovišta apsurdan je pokušaj da se imenom jednog jezika pokriju četiri u naše vreme zvanično priznata jezika, ma šta neko mislio o nekima od njih ili o odnosima među njima.

Uz to se ovde brkaju neki osnovni lingvistički pojmovi.

Predložena podela očito se odnosi na standardne jezike, dok termin južnoslovenski jezici potiče iz genetske klasifikacije jezika sveta, dakle celih jezika zajedno sa njihovim dijalektima i, ako ih imaju, standardnim varijetetima.

Prema tome, reći u ovom kontekstu da je, recimo, hrvatski jezik zapravo srpski pod drugim imenom podrazumeva da su, pored štokavskog, i čakavski i kajkavski dijalekti srpskog jezika, što valjda ne bi prihvatili ni autori nove definicije.

Naprosto, jezik nije isto što i standardni jezik.

Politički skandal koji je izazvala ova u nauci nepoznata podela bio je predvidiv; neke hrvatske institucije oštro su osudile negiranje hrvatskog jezika, koji je (kao i bosanski) priznat u ovdašnjem zakonodavstvu među jezicima nacionalnih manjina, prilikom ratifikacije Evropske povelje o regionalnim ili manjinskim jezicima 2006. godine. Time je izazvan i ozbiljan međunarodni incident.

Reagovali su predsednik i premijer Hrvatske, u ličnom obraćanju zatečenom predsedniku Srbije.

Oglasila se i SANU, kojoj je prema izveštajima medija predsednik Vučić pripisao spornu formulaciju, i istakla da Odbor nije njen organ, kako se to u javnosti najčešće predstavlja, nego samostalno telo obrazovano 1997. godine od predstavnika desetak naučnih, kulturnih i obrazovnih institucija, te da SANU, kao jedan od osnivača, nije konsultovana pa nije ni razmatrala ovo pitanje.

Ali treba uočiti i bitnu okolnost da se udžbenička formulacija ne tiče samo jezika koji se govore u Srbiji, nego tih jezika uopšte, što znači da, na primer, i Hrvati u Hrvatskoj zapravo govore srpski, premda u svom neznanju nisu toga svesni.

Pritom se ovaj nakaradni stav nudi kao utvrđena naučna istina.

Ovim potezom obrukana je svekolika srpska kultura, jer se svako može s pravom pitati u kojem veku i duhovnom ambijentu živi narod čije intelektualne elite u 21. stoleću sebi dopuštaju ovako neodgovorne ispade, i to baš u srednjoškolskim udžbenicima.

Time se u školsku omladinu ubrizgava otrov ekstremnog etničkog nacionalizma, tako što se susedni narodi implicitno prikazuju kao nemušte mase koje, nemajući sopstveni jezik, preuzimaju (u nekim verzijama: kradu!) jezik Srba. Još gore, tako im se sugeriše da su svi oni u dubini duše zapravo Srbi, ali odrođeni u raznim pravcima.

Tako današnji Bošnjaci, izvorno Srbi, uistinu govore srpski ali im se odnekud ćefnulo da ga nazivaju bosanskim.

A sada da vidimo kako stoji stvar sa naukom, na koju se Odbor poziva naglašavajući da svoje stavove „zasniva na mišljenju nauke – lingvistike i sociolingvistike“ (citat prema prilogu Vesne Andrić, Danas, 8. oktobar 2021).

Teško je poverovati da bi ozbiljni i obavešteni lingvisti i sociolingvisti bilo gde u svetu prihvatili ovaj uistinu revolucionarni spisak južnoslovenskih jezika.

Nauka koju nam nudi Odbor jeste ona romantičarska sa polovine 19. veka, koju simbolizuju Srbi triju zakona, Srbi svi i svuda, potom i zloglasni pamflet Slovo o srpskom jeziku iz 1998. godine, koji je odbacila i domaća i inostrana slavistika, prema kojem su hrvatski i bosanski samo zagrebačka odnosno sarajevska varijanta srpskog jezika.

A po toj nauci pravi Hrvati su samo čakavci i deo kajkavaca, dok su svi štokavci Srbi.

Ostaje snažan utisak da su pažnji sastavljača date formulacije izmakle temeljite promene u društvu, jeziku i nauci tokom poslednjih 150 godina.

Ovo nije prvi put da predstavnici Odbora izlaze u javnost sa ovakvim stavovima.

Naprotiv, tvrđenje da je srpski jedini pravi, lingvistički jezik, dok su ostala tri samo politički ili simbolički jezici, čini sam temelj srpskog jezičkog nacionalizma, čiji je Odbor istaknut eksponent.

Ali jedno su privatna uverenja na koja svako ima pravo, a sasvim je nešto drugo ako se ona, i kad su naučno i društveno neprihvatljiva, proglašavaju naučnim istinama i unose u školsku literaturu; na to se ipak mora reagovati.

Iz izloženog se vidi da je datom formulacijom Srbija osramoćena pred svetom, pa treba očekivati da će je Ministarstvo prosvete povući i zameniti adekvatnijom, ne čekajući rešenje Zaštitnika građana, kome je već podneta žalba Hrvatskog nacionalnog vijeća u Srbiji, što iziskuje dužu proceduru a bruka sve više odjekuje kako dani prolaze.

Posle izrečene kritike osećam obavezu da i nepozvan iznesem svoj predlog za moguću zamenu.

Verujem da odgovarajući pasus treba da sadrži sledeće informacije: 1 – da su po tradicionalnoj podeli južnoslovenski jezici srpskohrvatski, slovenački, makedonski i bugarski; 2 – da po raspadu Jugoslavije mesto administrativno ukinutog srpskohrvatskog zauzimaju srpski, hrvatski, bosanski i crnogorski. U tekstu ili uputstvima za nastavnike može se još ukazati da između standardnih varijanti ova četiri jezika postoji potpuna uzajamna razumljivost, budući da svi oni imaju zajedničku osnovu u istočnohercegovačkom novoštokavskom dijalektu srpskog jezika.

I to je sve.

Uz bosanski jezik, koji pod tim nazivom koristi ogromna većina Bošnjaka u BiH i Srbiji i koji je međunarodno priznat, ne treba davati alternativni naziv bošnjački, retko korišćen i bez zakonske podloge.

Takođe, ne treba unositi nepotrebnu i zbunjujuću priču o lingvističkim i simboličkim jezicima, koju preporučuje Odbor ne bi li osnažio svoju postavku da je sve to srpski jezik pod raznim imenima.

Naznačeno poreklo ne može biti dokaz današnje vrednosti takvog postulata, pošto su ovi jezici u međuvremenu prošli, i još uvek prolaze, kroz različite procese standardizacije tokom kojih su u većoj ili manjoj meri zasebno profilisani i promovisani.

Pravno i politički to su sada posebni jezici, i ova činjenica se mora uvažavati prilikom nabrajanja južnoslovenskih jezika. (Doduše, sasvim je legitimno tvrđenje da sa lingvističkog i komunikacijskog stanovišta to jeste jedan standardni jezik sa četiri nacionalne varijante – ali taj jezik nije srpski nego srpskohrvatski, pa definicija Odbora ostaje neodrživa).

Autor je lingvista, redovni profesor Filološkog fakulteta u Beogradu (u penziji)