Istorijska priča o Valteru još je napetija od filma: Kako se pripremalo oslobođenje Sarajeva?

Marko Atila Hoara u knjizi Bosanski muslimani u Drugom svetskom ratu opisuje kako je izgledalo Sarajevo 1944. i 1945. godine pre neposrednog oslobođenja grada.

Ističe da je već 1943. godine izgled grada uveliko promenjen, jevrejska zajednica je nestala, dobar deo stanovništva mobilisan u razne vojne formacije, a dolazak izbeglica iz istočne Bosne povećao je broj stanovnika od pre. -rat 90.000 do 115.000. Mnoge od ovih izbeglica bile su smeštene u nehumanim uslovima, a glad je bila nepodnošljiva čak i među radnicima koji su radili u ključnim sektorima.

Pored toga, Sarajevo je bilo pogođeno teškim epidemijama tifusa 1942. i 1944. godine, au nekoliko navrata Sarajevo je bombardovano od strane savezničkih aviona. U bombardovanju 29. novembra 1943. godine poginulo je 105 ljudi, 8. septembra 1944. godine savezničke bombe su pogodile izbegličku kasarnu u naselju Alipašin Most, ubivši 300 civila, a 7. novembra još 173 poginula.

Ilegalno kretanje u Sarajevu

Ilegalni pokret u Sarajevu dugo se oporavljao od hapšenja koja su se desila između novembra 1942. i aprila 1943. godine. Nakon aprilskih hapšenja, iz grada je bio primoran i Džemal Bijedić, sekretar Mjesnog komiteta KPJ Sarajevo.

Situacija je počela da se popravlja u septembru 1943. godine kada je Vladimir Perić Valter prebačen u Sarajevo. Valter, specijalista za ilegalno organizovanje, prebačen je u Sarajevo iz Tuzle u komplikovanoj akciji u kojoj su učestvovali i domobranski oficiri koji su sarađivali sa partizanima.

Naime, njega je 9. septembra 1943. godine motorom iz Tuzle u Gračanicu prebacio domobranski oficir Ahmed Hasić.

Gračanicu su tada kontrolisale Domobrane pod komandom Sjede Đulića, takođe simpatizera Narodnooslobodilačkog pokreta.

Nakon toga, Valter je sa Hasićem otišao u Doboj, gdje je imao i domobranskog oficira bliskog NOP-u Reufa Đonlagića. Tu, u kući Đonlagića, razgovarali su o aktivnostima NOP-a.

Valter je pre ponoći 10. septembra obukao uniformu domobranskog potporučnika, od Đonlagića uzeo lična dokumenta i u pratnji operativaca NOP-a odveo ga do železničke stanice, gde su on i Hasić ušli u voz za domobranske oficire i krenuo ka Sarajevu.

Valter u Sarajevu

Zahvaljujući Valteru, Sarajevo je do napada partizana u aprilu 1945. godine imalo organizaciju KPJ sa 50 članova, organizovani SKOJ, Antifašistički forum žena i ćelije NOP-a postojale su u gotovo svim važnijim preduzećima i ustanovama.

Ukupan broj ljudi koji su sarađivali i radili sa ilegalnim NOP-om bio je oko 4.000, a 1.500 je bilo spremno da se bori u saradnji sa snagama spolja.

Sredinom 1944. godine u gradu je formiran Narodnooslobodilački odbor, čiji je predsednik bio nekomunista Zaim Šarac, a sekretar Vladimir Perić Valter.

Građani Sarajeva prikupljali su pomoć za NOP, porodice uhapšenih boraca NOP-a, a prema rečima jednog od aktivista NOP-a, najvažniji izvor takve pomoći bilo je muslimansko dobrotvorno društvo Merhamet. Merhamet je legalno radio u NDH, a imao je podršku ustaša i partizana.

Najvažniji ogranci mreže ilegalnog NOP-a dopirali su do Oružanih snaga NDH.

Imao je svoje saradnike u policiji, PVO, Autokomandi, aerodromu i mnogim jedinicama koje su se nalazile u Sarajevu.

Partizani su od svojih saradnika u snagama NDH dobijali važne obaveštajne podatke i opremu.

Tako je potporučnik Mustafa Šaćiragić vodio patrole sa sanducima oružja i municije na unapred dogovorene lokacije, gde ih je kasnije preuzeo NOP.

Aerodrom u Rajlovcu bio je žarište otpora. Od početka rata aerodromski informativni centar bio je pod kontrolom ljudi povezanih sa NOP-om.

Direktor Obaveštajnog centra Dojavništva bio je Ivan Marović, Hrvat koji je ranije služio u jugoslovenskoj vojsci i koji je radio stanicu koristio za komunikaciju sa Vrhovnim štabom.

Pripreme za oslobođenje grada

Oslobođenje Sarajeva očekivalo se od druge polovine 1944. godine, a Mesni komitet je izradio plan „Komande za odbranu grada“, koji je predviđao akcije u cilju sprečavanja povlačećih okupatora da unište privredne objekte i civilnu infrastrukturu, obezbeđujući vojnu pomoć partizanskim jedinicama i zbrinjavanje ranjenika i vojnika.

Formirane su udarne grupe, koje su brojale oko 1.500 naoružanih ilegalaca, a njihov zadatak je bio da napadnu neprijatelja iznutra dok su partizani napredovali prema gradu.

Februara 1945. Maks Luburić, komandant ustaškog sistema koncentracionih logora, stigao je u Sarajevo i odmah organizovao suđenje pristalicama NOP-a. Desetine Sarajlija suđeno je i streljano ili deportovano.

Nakon neuspješnog pokušaja atentata na Maksa Luburića, uslijedila je ustaška odmazda, koja je kulminirala javnim vješanjem 45 ljudi u noći 27. marta u Marinovom dvoru. Ustaše su streljale ljude koji su pokušali da dođu do tela njihovih rođaka i rođaka. Luburić je za samo nekoliko dana ubio 323 osobe, a mnogo više ih je stradalo u transportu do logora. Luburić sa pratnjom pobjegao je iz Sarajeva četvrtog aprila.