Biskupi su bili konzervativci

Kada je trebalo da se izabere predstavnik za carski parlament i time ukaže poštovanje caru, većina izabranih poslanika (20 od 29) napisala je na listićima „niko“. Sledili su primer poslanika iz venecijanskog sabora. Bio je to prevratnički čin koji je neizbežno doveo do raspuštanja sabora i raspisivanja novih izbora. Septembra 1861. izabran je drugi sabor u čiji sastav su ušli predstavnici verni carskoj vlasti. U velikoj većini bili su Italijani; samo virilisti, dva hrvatska biskupa i jedan slovenački, nisu bili Italijani. U suštini, iako je hrvatsko i slovenačko stanovništvo zajedno predstavljalo većinu u markgrofoviji (koja je obuhvatala Kras, Krs, Cres i Lošinj), ono nije imalo predstavnika i nije učestvovalo u pokrajinskom političkom životu. Biskupi, na prvom mestu Juraj Dobrila, zauzeli su se za ravnopravnost jezika na prosvetnom i administrativnom nivou, ali uzaludno. Budući da nije postojala hrvatska i slovenačka zemljoposednička ni građanska elita, dve decenije (1860-1880) prošle su u znaku političkog monopola italijanskog vladajućeg sloja.

U saborima su se prvih godina pojavila dva tabora: jedan konzervativan i legitimistički u odnosu na habzburški poredak, a drugi nacionalan (u italijanskom smislu) i liberalan u shvatanju političkih programa, iako se taj liberalizam ograničavao na nacionalne interese. Biskupi su bili konzervativci. Blizak Josipu Juriju Štrosmajeru, Dobrila je ipak bio odlučan u jačanju opšteg slovenskog nacionalnog identiteta, a kasnije, pod sve većim kulturnim i nacionalnim uticajima Zagreba i Ljubljane, nacionalnog hrvatskog i slovenačkog identiteta.

Budući da su bili na vlasti, a u atmosferi opšte reorganizacije lokalnih uprava, italijanski vodeći slojevi su 1863. pokrenuli reformu čiji je cilj bio pripajanje malih opština većim. U konkretnom slučaju, u centralnoj Istri, većim italijanskim pripojila su se manja, čisto hrvatska mesta. Ovakva racionalizacija institucija smišljena je u cilju sprovođenja postepene (ne otvorene) italijanizacije rukovodećeg ruralnog staleža, a kasnije i čitavog stanovništva koje je gravitiralo ka gradićima kao što su bili Pazin i Motovun. Četvrta izborna kurija, koja će vremenom postati odlučujuća u političkom životu, morala je da bude učvršćena ekonomskim, političkom i kulturnim, odnosno nacionalnim uticajem gradova. U konkretnom slučaju, 360 katastarskih opština iz dvadesetih godina objedinjeno je (nije eliminisano) u 50 komuna sa sedištima gradonačelnika, a zatim su one usmerene ka manje ili više novim istinskim centrima lokalne administrativne, sudske i poreske vlasti. Takvo opredeljenje, koje se smatralo značajnim za širenje italijanstva, već 1869. nagovestilo je nacionalni sukob u unutrašnjosti Istre.

Koliko se italijanstvo učvrstilo u malim gradskim sredinama (i bilo otelovljeno u bogatim građanima i činovnicima), toliko se u seoskim župama afirmisalo slovenstvo predvođeno nacionalno opredeljenim sveštenstvom. Italijanstvo nije prešlo granice gradića i sve više postajalo je sinonim građanske kulture koja je oponašala načine i stil života većih gradova i Trsta. Nasuprot takve, pojavila se slovenska kultura zasnovana na pojmu naroda, slično nemačkom Volk, odnosno naroda-zajednice, ne (još) u smislu nacije, narodnosti, koliko u smislu zajednice sa zajedničkim jezikom, tradicijom i teritorijom. Dok je italijanski preporod bio urban i građanski, slovenački i hrvatski preporod u Istri bio je sličniji nemačkom, otvorenom i ka ruralnim sredinama i seljacima. Poput Štajerske ili Koruške, istarsko selo počelo je da razvija svoj kulturni ponos i svoju izrazito teritorijalno obeleženu nacionalnu svest uz pomoć i dalje neojozefinskog sveštenstva. Upravo 1869. slovensko selo počelo je da glasa za svoje predstavnike u četvrtoj kuriji.

Nastavlja se