Ćutanje o istraživanjima antropologa

Hajke Karge: SEĆANJE U KAMENU – OKAMENJENO SEĆANJE? (18)

Hajke Karge rođena je 1970. godine u Švedtu na Odri. Završila je studije istorije i sociologije posvećujući posebnu pažnju proučavanju jugoistočne Evrope. Doktorsku disertaciju o kulturi sećanja u Jugoslaviji odbranila je 2006. godine na Evropskom institutu za visoko obrazovanje u Firenci. Zaposlena je kao profesorka istorije na Univerzitetu u Regensburgu. Glavno područje njenog naučnog rada je kulturna i društvena istorija XIX i XX veka. U feljtonu uz saglasnost izdavača Biblioteke XX vek objavljujemo najzanimljivije odlomke iz njene knjige „Sećanje u kamenu – okamenjeno sećanje?“.

U drugim grobnicama je evidentiran manji broj skeleta. Antropolozi svoj posao u Izveštaju nazivaju „početkom“ pošto na osnovu radova koje su izveli nije moguće steći neki opšti utisak. Njihov izveštaj je javnosti postao dostupan tek 1992. godine. Posle 1964. godine sprovedena su dalja istraživanja na ovom području, ali su i njihovi rezultati ostali neobjavljeni. Postoje različiti podaci o broju tih istraživanja, prema jednom izveštaju iz 1989. godine bilo je još najmanje dva istraživanja (1965. i 1976. godine). Jedan deo grobnih polja na Gradini ispitivan je pomoću sondi i započeti su antropološki radovi, a 1976. i 1983. to područje je snimano iz vazduha kako bi se došlo do dodatnih podataka za ta istraživanja.

Stoji, međutim, da je ćutanje o rezultatima tih istraživanja na kraju značajno doprinelo tome da se 1981. godine u jednom tekstu renomiranog srpskog nedeljnika NIN kaže:

„Površina grobova pomnožena sa brojem skeleta po kvadratnom metru predstavlja osnovu za procenjivanje ukupnog broja žrtava na prostoru Gradine, a indirektno i za procenjivanje ukupnog broja jasenovačkih žrtava.“

Na osnovu tog „izračunavanja“ se dakle pretpostavlja da na Gradini ima najmanje 360 000 skeleta. Za te procene nije bio nebitan primer od 22 skeleta po kvadratnom metru grobne površine, koji se iznosi u pomenutom Izveštaju iz 1964. godine, mada je takav nalaz postojao samo na jednom mestu. A kada je 1985. godine Radna grupa za sakupljanje materijala o genocidu nad srpskim narodom i drugim narodima Jugoslavije u dvadesetom veku, koju je formirala Srpska akademija nauka i umetnosti (SANU), istraživala Jasenovac, iznela je sledeće:

„Stručna ekipa antropologa i specijalista sudske medicine ispitivala je juna 1964. područje ‘D. Gradina’ i ‘Ciglana’ na grobljanskom kompleksu ‘Limani’. Ispitivanju su prethodila mnoga bušenja radi ustanovljenja oko 100 grobnica. Prema tim radovima, procenjeno je da je u Gradini ubijeno oko 366.000 logoraša.“

O tom broju, međutim, kao što je već rečeno, nije bilo pomena u ovom izveštaju antropologa. Oni takođe nisu potvrdili broj od 700.000 koji je tako dugo zvanično propagiran iako je Srboljub Živanović, član tima antropologa iz 1964. godine, u televizijskoj emisiji Porota, emitovanoj 13. 11. 1989. godine, rekao da jesu.

No taj strašni broj ubijenih u Gradini doveo je do toga da već krajem sedamdesetih godina počne pravljenje planova za podizanje velikog spomenika u samoj Gradini. Za njega je raspisan i opštejugoslovenski konkurs na kome su tri rada nagrađena. Bogdanović, autor Kamenog cveta, na jednom sastanku Saveta memorijalnog područja 1986. godine deluje uznemireno zbog tog konkursa:

„Jasenovac nije samo umjetnički projekat, riječ je o političkoj ideji u kojoj sam i ja bio jedan od učesnika. Iskazana je misao koja nije iskazana nigdje na stratištima u Jugoslaviji vjera u budućnost. Kako je došlo do ideje? CK SKJ donio je odluku, pozvan sam da podnesem prijedlog koji je usvojen kao umjetnička i politička ideja. Konkurs za D. Gradinu me buni, kako je do njega došlo? Nisam vidio projekat, bojim se da bi ideja bila suprotna.“

Spomenik na Gradini nije, međutim, podignut ni osamdesetih godina. Ipak, radovi na memorijalnom području su, za razliku od šezdesetih i sedamdesetih godina, imali novi fokus koji je Ante Milković, predsedavajući Saveta memorijalnog područja Jasenovac 1986. godine precizno formulisao i od njega napravio radni moto:

„Tko nije bio na Gradini nije bio u Jasenovcu. To treba biti naš moto.“

Nastavlja se