Za jedne povratak izvornim idejama komunizma, za druge birokratska obmana: Čemu su služili Radnički saveti?

Nakon oslobođenja od naci-fašističke okupacije u Drugom svetskom ratu u Jugoslaviji pod vođstvom Komunističke partije Jugoslavije počinje izgradnja socijalističkog društvenog sistema.

Po modelu zasnovanom u prvoj zemlji socijalizma Sovjetskom Savezu sredstva za proizvodnju su u državnom vlasništvu a privredom se rukovodi planski.

Shodno učenju vođe Oktobarske revolucije Vladimira Iljiča Lenjina u ulozi Boljševičke partije u izgradnji socijalizma Politbiro Centralnog komiteta je taj koji postavlja osnovne smernice za planiranje a dalje ih razvijaju nadležni državni organi.

Rukovodeća uloga partije u funkcionisanju društva obrazlaže se time da je proces odumiranja države u socijalizam dugoročan te da ona kao avangarda radničke klase sastavljena od njenih najboljih kćeri i sinova treba budno da motri nad sprovođenjem revolucije i ostvarenjem ideala komunista, besklasnog društva u kome će država potpuno nestati.

Liniju Komunističke partije Sovjetskog Saveza u rukovođenju privredom dosledno sledi i Komunistička partija Jugoslavije na čelu sa Josipom Brozom Titom sve do sukoba Moskve i Beograda 1948. godine.

Nakon toga, jugoslovensko partijsko rukovodstvo odustaje od modela koji se primenjuje u SSSR-u i drugim socijalističkim državama i počinje razvoj sopstvenog.

Tako se na sednici Centralnog odbora Saveza sindikata Jugoslavije 11. maja 1949. godine pominje “radničko upravljanje” uz kritike koje se iznose na račun direktora u državnim preduzećima koji su ocenjeni kao nosioci birokratizma.

Ideološki okvir takvih razmišljanja je nađen u marksističkim postavkama o odumiranju države u socijalizmu, i za razliku od sovjetskog modela koji izlaže da je reč o dugoročnom procesu, ideolozi KPJ poput Milovana Đilasa, Edvarda Kardelja i Borisa Kidriča, smatraju da se on naprotiv nikako ne može odlagati.

Prva faza – radnički saveti uspostavljeni u 215 preduzeća

U skladu sa tim 23. decembra 1949. godine Privredni savet FNR Jugoslavije i Centralni odbor SSJ donose “Uputstvo za osnivanje radničkih saveta” a prvi od njih biva formiran šest dana kasnije u Solinu u fabrici cementa “Prvoborac”. U prvoj fazi radnički saveti su uspostavljeni u 215 preduzeća u Jugoslaviji.

Radnički savet je činilo 15 do 20 pojedinaca koje su radnici birali na dve godine.

Radnički savet se sastajao svakog meseca a sastanci su bili otvoreni za sve članove kolektiva i donosio odluke o poslovanju.

Radnički saveti su sami sebi određivali proizvodne planove, cene svojih proizvoda i usluga, organizaciju rada, zapošljavanje, uslove rada i plate.

Jedna od najvažnijih odluka bila je kako uložiti prihod preduzeća i koji deo prihoda treba podeliti kao lični dohodak.

To telo je takođe biralo i rukovodioce preduzeća odnosno izvršni odbor koji je činilo od troje do 11 pojedinaca i koji je donosio svakodnevne odluke.

Kada je trebalo doneti neku bitnu odluku kao, na primer, o spajanju sa drugim preduzećem, glasao je ceo kolektiv.

Narodna skupština FNRJ je 27. juna 1950. usvojila Zakon o samoupravljanju čime su sredstva za proizvodnju prestala da budu državna i umesto toga postala, kako su nazvana, društvena svojina.

Kidrič je radničko samoupravljanje označio kao “početak kraja birokratizma”.

Obrazloženo je da državna svojima mora da se pretvori u društvenu, kako bi bila pod upravom neposrednih proizvođača.

U tom trenutku u zemlji je bilo obrazovano već 520 radničkih saveta.

Vladinim uputstvom donetim 22. jula regulisani su prvi opšti izbori za radničke savete.

Od avgusta do oktobra te godine osnovano je 7.136 radničkih saveta, u koje je izabrano 155.166 radnika.

Zakon o udruženom radu (ZUR), bio je jedan od temeljnih zakona samoupravne socijalističke Jugoslavije od 1976. godine pa sve do njenog nestanka tokom devedesetih.

Idejni kreator zakona bio je Edvard Kardelj, predsednik Koordinacione komisije za ustavna pitanja.

Taj zakon uspostavio je potpuno autonoman sistem zasnovan na neposrednom suverenitetu radnika i građanina.

Svaki radnik je bio član Osnovne organizacije udruženog rada. Ako je brojala više od 100 ljudi, OOUR je birala svoju skupštinu, u suporotnom se odlučivalo na zboru svih zaposlenih.

Zbor je delegirao predstavnike sa imperativnim mandatom u radnički savet, koji je imao sva ovlašćenja, od izbora direktora, preko odluka o platama, do odluka o investiranju, udruživanju i razvoju. OUR-i su razvijeni za sve oblike rada, dakle industrije, poljoprivrede, usluga, školstva i kulture.

Dok doktrina Saveza komunista Jugoslavije (kako se KPJ naziva od 1952. godine) radničke savete i samoupravljanje predstavlja kao izvorni oblik marksističke misli ona istovremeno biva kritikovana kako od strane ekonomskog liberalizma tako i od pristalica kampa socijalističkih zemalja na čelu sa Moskvom.

Kritike prvih ističu da su radnički saveti imali vlast samo “na papiru” te da je sistem u suštini bio u potpunosti pod kontrolom “partijske i državne birokratije”.

Ta škola mišljenja smatra da radnički saveti nisu imali stvarnu moć odlučivanja već da su pod maskom “nezavisnosti” poslušno sprovodili direktive “sa vrha”.

To se obrazlaže time da je direktora preduzeća, koji je imao pravo veta na odluke radničkog saveta, predlagala partija.

Iako je radnički savet mogao da odbaci predlog partije u praksi međutim predloženi bi bili imenovani jer su imali podršku uticajnih struktura poput sindikata i lokalne samouprave, koje su bile pod potpunom kontrolom Saveza komunusta Jugoslavije.

U praksi su direktori u velikoj meri uticali na rad radničkih saveta a takođe samo jedna trećina direktora je dolazila iz redova onih koje su predlagali radnički saveti dok su većina bili sindikalni i opštinski kadrovi na liniji partije.

Kritičari iz redova pristalica socijalizma pak ističu da je uvođenje radničkih saveta i samoupravljanja, kao i uspostavljanje društvene svojine, ponovo ustanovilo modele kapitalističkog tržišta čime je izvršena revizija marksističko-lenjinističkog principa rukovođenja privredom.

S obzirom da se samoupravljanje odreklo centralne planske privrede, došlo je do “konkurencije na tržištu što je izazvalo gašanje pojedinih preduzeća na račun drugih”.

Kritičari koji gledaju iz tog ugla zameraju što je na taj način stvorena socijalna nejednakost i zabeležena značajna stopa nezaposlenosti zbog čega su radnici bez posla morali da odlaze “trbuhom za kruhom” u kapitalističke zemlje.

Prednost centralnog planiranja privrednih aktivnosti nad samoupravljanjem pristalice prosovjetskog kursa traže u tome što je u zemljama Saveta za uzajamnu ekonomsku pomoć (SEV), koji je okupljao značajan broj socijalističkih zemalja u kome je Jugoslavija inače bila posmatrač, vladala “opšta zaposlenost” čak i “akutni nedostatak radne snage”.

Ono što je svakako izvesno je to da će mnogi koji se sećaju tog vremena konstatovati da su u eri radničkih saveta zaposleni imali znatno veća prava i slobodu kao i da su njihova egzistencija i dostojanstvo bili znatno sigurniji i poštovaniji nego što je to slučaj danas u društvenom uređenju u kome živimo.