Žombolj: Grad ciglica

Pripremajući se za simpozijum u ruke mi je došao tekst Miloša Crnjanskog koji je posetio Žombolj i pisao o njemu desetak dana nakon što su Rumunija i Kraljevina Srba, Hrvata i Slovenaca potpisale protokol o teritorijalnoj razmeni novembra 1923. godine. Po tom protokolu predviđeno je da Žombolj i još četiri sela koja su bila u sastavu Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca budu zamenjena za nekoliko sela nastanjena srpskim stanovništvom. Crnjanski veoma oštro i iz današnje vizure politički nekorektno analizira društveno političku situaciju u ovom delu Banata koji je još od 18. veka nastanjen Nemcima.

Tragovi nemačkog bogatstva mogu se nazreti i sada kada Nemci više nisu većinsko stanovništvo (bilo ih je 14 hiljada) i kada je njihovo arhitektonsko, industrijsko i agrarno nasleđe devastirano posebno tokom tranzicionog perioda devedesetih godina 20. veka. Crnjanski je pisao o veoma lepoj železničkoj stanici, o životu bogatih meštana, žitu čuvenom i u Americi, razvijenom stočarstvu, banatskom mleku, o modernim kućama koje „mogu stajati i na sred Terazija“, ali i o potrebi Švaba da budu poštovani bez obzira kojoj „otadžbini“ pripadali, rumunskoj ili srpskoj. NJihov život opisao je kao skup materijalnih dobara i dok god ta zona komfora nije ugrožena, sve ostale nedaće kao što su posleratni haos ili ulazak u „novu državu“ malo su ih se ticale.

Iseljavanje Nemaca počelo je u jesen 1944. sa povlačenjem Hitlerovih trupa, zatim deportacijom u Sovjetski Savez i Bergansku stepu, a poslednji talas iseljavanja odigrao se početkom devedesetih nakon rušenja Berlinskog zida i ujedinjenja Nemačke. Prema popisu iz 2011. godine Žombolj broji blizu 11 hiljada stanovnika, većinski je naseljen Rumunima, dok je Nemaca manje od tri procenata.

Žombolj je grad ciglica. U delu grada koji se zove Futok, nemački industrijalac Stefan Bohn otvorio je prvu fabriku cigle u Banatu 1874. godine. Još uvek se mogu videti stare porodične kuće građene od žomboljske cigle, a ponosno stoji i reprezentativna neogotska crkva sagrađena 1928. godine. Podjednako interesantne su i savremene varijacije slaganja starih ciglica i crepova koje su najčešće delo romske populacije koja u velikom procentu nastanjuje ovaj deo Žombolja. Ciglane više nema, ali su ostali tragovi u vidu jezera na mestima odakle se vadila glina, a koja su sad okružena romskim naseljima.

Na mestu stare ciglane sada se nalazi Blythwood Care – dobrotvorna organizacija koja obezbeđuje stabilno životno okruženje za mlade ljude koji odrastaju bez roditeljskog staranja i gde mogu da se razvijaju i pripreme za samostalan život. Ovaj centar bio je domaćin Simpozijuma Stefan Jeger koji je okupio umetnike iz Rumunije, Francuske, Italije, Slovačke, Litvanije, Rusije, Sjedinjenih Američkih Država i Srbije. Stefan Jeger (1877-1962) bio je nemački slikar koji je putovao kroz banatska sela slikajući prirodu i život banatskih Švaba. Uspomena na ovog slikara čuva se u muzeju Stefana Jegera gde se pored spomen sobe slikara nalazi i etnografska zbirka koja sadrži eksponate kućne, zanatske i fabričke izrade.