Novopazarsko Udruženje građana „Reper“ realizaciju svog projekta „Očisti i upoznaj svoj Novi Pazar“, koji je finansijski podržala Ambasada Australije u Srbiji, počela je sređivanjem Jevrejskog groblja u naselju Potok, čime je ponovo skrenuta pažnja na ovaj značajan lokalitet, koji je pretvoren u divlju deponiju.
Jevrejsko groblje je jedan od poslednjih tragova materijalne kulture jevrejske zajednica koja je u ovom gradu postojala blizu 300 godina, sve do Drugog svetskog rata. Pre tog rata u Novom Pazaru je živelo oko 300 Jevreja i oni su tada činili značajan deo stanovništva u ovom gradu. Nakon genocida koji je izvršen u Drugom svetskom ratu, na tu zajednicu podseća samo groblje u naselju Potok, koje se prostire na 18,26 ari i na kojem može da se identifikuje dvadesetak grobnih mesta, veći broj palih spomenika ili njihovih delova. Na mnogim nadgrobnim spomenicima nalaze se natpisi, ali su vidljivi i dekorativni stilski elementi.
Groblje je sa jedne strane ograđeno kamenim zidom sa dvokrilnim ulaznim vratima, a sa ostalih strana tarabama i bodljikavom žicom. Evidentno je da je jedan deo grobljanske parcele zauzet izgradnjom privatnih kuća, ali i pomeranjem. Inače, na tom mestu sahranjivani su Jevreji iz svih mesta koji su pripadali Jevrejskoj opštini Novi Pazar.
Prvi zapisi o životu Jevreja u ovom gradu datiraju iz 1776. godine. Podaci govore da su oni efadi i da su u ove krajeve stigli iz Sarajeva. Putopisac Ruso zabeležio je da ih je 1866. godine ovde živelo oko 200. Najbogatiji bio je Samuel Konforti poznatiji kao Sumbuliko. Bio je trgovac i bankar. Osnovao je Novopazarsku banku, koju je narod nazivao Jevrejska banka. Njegova kuća nalazila se u centru Novog Pazara, pored sinagoge koja je bila centar religioznog, obrazovnog i društvenog života Jevreja. Uporedo sa izgradnjom sinagoge izgrađen je i most na reci Raška, koji je povezivao centar grada sa sadašnjom Starom čaršijom. Za vreme Drugog svetskog rata nemačka policija prvo je demolirala sinagogu, a spalili su i bacili u reku Rašku matične knjige rođenih, venčanih i umrlih, kao i celokupnu arhivu Jevrejske opštine.
Nameštaj su preneli u svoje prostorije. Jevrejsku imovinu u Novom Pazaru, za vreme tog rata, koristili su albanski organi vlasti, koji su u sinagogu smestili izbeglice iz Bosne. Posle rata, sinagogu i zgradu jevrejske opštine koristile su nove vlasti za Sekretarijat unutrašnjih poslova, a kasnije UP „Lipa“ te prostorije koristilo je za svoj vešeraj. To je sve trajalo do 1979. godine, kada je ovaj grad zadesila velika poplava i zgrada sinagoge je nestala.
Šta sve pripada jevrejskoj zajednici u Novom Pazarovom gradu, još je nepoznato. Na to pitanje nije mogla da odgovori ni izraelska ambasadorka Alona Fišer Kam prilikom nedavne posete. Ambasadorka Kam je rekla „da nije upoznata koliko će jevrejska zajednica u Srbiji, prema Zakonu o restituciji, tražiti objekata u Novom Pazaru“. Ona je istakla da njena zemlja podržava Srbiju, jer je prva u Evropi usvojila zakon kojim se obavezala da jevrejskoj zajednici vrati imovinu njenih pripadnika koji nemaju preživele naslednike.
– Na početku smo tog procesa i rano je govoriti o tome koliko će uopšte jevrejska zajednica tražiti objekata po ovom zakonu u celoj Srbiji. Dakle, ne znam detalje, a na Srbiji je kako će rešiti problem tih objekata, ali je dobro što je ona usvajanjem ovog zakona poslala snažnu poruku drugim zemljama – naglasila je ambasadorka i ocenila da je ovaj grad „otvoreno i tolerantno društvo, jer Jevreji ne bi dolazili ovde da se nisu osećali bezbedno, ali im je odgovarao i prosperitetan geografski položaj ovog područja. Da nije bilo Holokausta, sigurna sam da bi danas ovde videli jedno prosperitetno i uspešno zajedničko društvo“.
Ambasadorka Kam prisustvovala je projekciji dokumentarnog filma „Zapisi o groblju, Ćifutskoj ćupriji i komšijama kojih nema“, koji su organizovali nevladina organizacija Akademska inicijativa „Forum 10″ i ovdašnja lokalna samouprava“. Pre desetak godina u Novom Pazaru se razgovaralo o realizaciji projekta za zaštitu jevrejskog groblja, koje se ostalo kao spomen da su ovde živele komšije kojih više nema. Poslednji Jevrej iz ovog grada otišao je 1972. godine.
Pratite nas na našoj Facebook i Instagram stranici, ali i na Twitter nalogu. Pretplatite se na PDF izdanje lista Danas.
