Crteži i kaligrafija F. M. Dostojevskog – Od slike do reči: U stvaralačkom umu genija

Ovo kapitalno delo otkriva Fjodora Mihajloviča Dostojevskog (1821–1881) ne samo kao malopoznatog likovnog umetnika, već i kao mislioca koji je uspostavljao duboku vezu između svog likovnog i svetski slavnog književnog stvaralaštva. Sa ruskog jezika knjigu je prevela Vesna Smiljanić Rangelov, koja je za ovaj prevod dobila pohvalnicu žirija Nagrade „Miloš N. Đurić“, najprestižnijeg godišnjeg priznanja Udruženja književnih prevodilaca Srbije. Dragoceni sadržaj Barštove studije zahtevao je i tehničku preciznost i visok kvalitet štampe, pa se knjiga tek nedavno pojavila pred čitaocima i dobila svoje knjižarsko predstavljanje početkom nedelje u prestižnoj beogradskoj knjižari „Geca Kon“.

„Ova knjiga vodi u neotkrivene tajne Dostojevskog, u samo središte njegovog stvaralačkog procesa. Prvi put imamo priliku da vidimo više od stotinu stranica njegovih svezaka ispunjenih zapisima, crtežima i piščevim kaligramima, i da shvatimo značenje njegovog rukopisa. Prvi put se crteži iz Dostojevskijevih rukopisa reprodukuju u izvornim dimenzijama i na visokom poligrafskom nivou. Ipak, najvažnije u ovoj knjizi je novi pristup piščevoj beležnici kao jedinstvenom, nedeljivom dokumentu njegovog stvaralačkog života. Prelistavanje stranica sa zapisima i crtežima koje je stvorila piščeva ruka predstavlja intelektualno i estetsko zadovoljstvo, a uz pomoć analitičkih objašnjenja ponuđenih u knjizi moguće je razumeti osobenosti tog neobičnog sveta linija i reči koji je Dostojevski stvorio u trenucima dubokog promišljanja“, navodi se u uvodu srpskog izdanja.

Fjodor Mihajlovič Dostojevski crtao je za sebe – promišljao, maštao, stvarajući svoje književne likove. Bilo je potrebno više od jednog veka da se otkrije i skrene pažnja na te crteže, koje je Konstantin Baršt sabrao u knjizi u originalnom formatu i uz vernu reprodukciju boja. Zasluga za očuvanje tog likovnog dela piščeve zaostavštine pripada njegovoj drugoj supruzi Ani Grigorjevni. Barštov istraživački rad namenjen je i stručnjacima za Dostojevskog i široj publici, i pripada onoj vrsti knjiga koje čitaoca uvode u laboratoriju stvaralačkog genija.

Baršt piše o Dostojevskom kao o dvostrukom umetniku, ali i „čoveku sa inženjerskim umom“, jer je osnovna znanja o crtanju, crtačkim veštinama i tehnikama stekao na Glavnoj inženjerskoj akademiji, gde se školovao za vojnog inženjera. Tim pozivom bavio se, uz prevođenje knjiga, pre nego što se opredelio za književnost i novinarstvo.

Barštova studija ima četiri poglavlja. Prvo, pod nazivom Grafičko nasleđe Dostojevskog, govori o značaju Glavne inženjerske akademije u Sankt Peterburgu, gde je mladom Dostojevskom crtanje bilo najteže. Drugo poglavlje, Poznata lica, sadrži skice i portrete cara Petra Velikog, Ivana Turgenjeva, Servantesa, Voltera, Šekspira, Žermen de Stal, kao i Dostojevskog i njegove supruge, piščev autoportret… Treće poglavlje, Oblikovanje lica i ideja, donosi skice i studije za novelu Krokodil i romane: Zločin i kazna, Idiot, Zli dusi, Mladić, Braća Karamazovi, kao i crteže inspirisane svetootačkim tekstovima. Poznato je da je Dostojevski pomno posmatrao lica ljudi dovodeći ih u vezu sa njihovom prirodom i karakterom – kao i većina pisaca, „razmišljao je u slikama“. Četvrto poglavlje nosi naziv Ideološko pismo Dostojevskog – slikara i pisca.

„Fjodor Mihajlovič Dostojevski gajio je duboko interesovanje prema likovnim umetnostima. Često je posećivao umetničke izložbe i pisao osvrte o njima, a u njegovom stvaralačkom nasleđu nailazimo na brojna spominjanja remek-dela ruskog i svetskog slikarstva. O sopstvenom crtačkom iskustvu govorio je retko i nevoljno. U njegovim delima i pismima ima malo podataka o tome koliko je crtanje zauzimalo mesto u njegovom radu i koliko crteža sadrže njegovi rukopisi. Savremenici, osim nekoliko izuzetaka, nisu ni slutili da su beležnice ovog pisca-filozofa ispunjene crtežima muških, ženskih i dečjih lica, arabeskama, zavijucima, arhitektonskim skicama i kaligrafski ispisanim rečima. Njegovo ćutanje o tome deluje višeznačno: Dostojevski nije bio čovek koji bi lako iznosio ono što je za njega imalo poseban značaj i činilo njegovu ličnu tajnu“, piše Baršt u uvodu.

U književnim, istorijskim i biografskim komentarima Baršt prikazuje razvoj Dostojevskijevog crtačkog umeća, objašnjava značaj ličnosti poput Petra Velikog, Belinskog, Napoleona, Turgenjeva u piščevom životu i delu, i prati rađanje umetničkog sveta njegovih romana, otkrivajući zakonitosti tog stvaralačkog procesa. Ističe da je Dostojevski najviše crtao prozore katedrala, krstocvete, kupole ruskih crkava i portrete – što su motivi i ideje koje vode ka njegovom najkompleksnijem delu, Braći Karamazovima, gde se otvara komunikacija između Istoka i Zapada.

„Slavisti i rusisti navikli su na pisce koji crtaju – među njima je i Puškin. Poznati su i akvareli Ljermontova. U toj tradiciji, crteži Dostojevskog ne predstavljaju primer idealnosti i završenosti, već više podsećaju na misaono poigravanje po marginama. Baršt tumači ideograme i kaligrame Dostojevskog, a ova grana dostojevistike poslednjih decenija dobija na značaju. Njegova pisma oblikovana su pod uticajem ruskog pravoslavnog krasnopisa, ali i francuskog i evropskog lepog pisanja. Čitaoci imaju priliku da zavire u radionicu pisca, da vide kako komunicira sa sobom i crta za sebe – ti crteži otkrivaju njegov misaoni tok. On sanjari, mašta, promišlja. Baršt otkriva hermeneutiku velikog petoknjižja Dostojevskog i crteže koji su pratili njihovo nastajanje, ali još je interesantnija organizacija stranica, gde ništa nije slučajno, gde stranice deluju kao vrtlog ideja koje će kasnije biti izražene u tekstu. Ta hrišćanska sabornost realizuje se upravo u rukopisu, u ličnom odnosu prema slovima ruskog i francuskog pisma“, piše Ana Jakovljević Radunović sa Filološkog fakulteta u Beogradu, stručni recenzent srpskog izdanja Barštove studije.

Ova knjiga objavljena je na ruskom jeziku kao prva u ediciji Kaligrami italijanskog izdavača Lema Press, poznatog po luksuznim izdanjima kapitalnih dela.