KOSOVO: LOST&FOUND

KOSOVO: From New York to India name Sislei Xhafa is heard
In the bienalle who is the best our national hero Sokol Beqiri
Berlin is asking and Istanbul too who is this Erzen Shkololli
(Lulzim Zeqiri, Heroes, video, 2003 – citati prema engleskim titlovima)

Jedna od tvrdnji koju Shkelzen Maliqi iznosi u svom eseju „O normalnosti“ iz 2000. godine, tvrdnja sa kojom je i Beograd morao da se složi, jeste „da se Kosovo svetlosnom brzinom udaljava od Srbije“. Uprkos neminovnom procesu etničkih i teritorijalnih fragmentacija, Maliqi ostavlja malu mogućnost za ono što bi u skorašnjoj budućnosti za njegovu generaciju bile situacije ponovnih susreta i suočavanja, naravno u sasvim izmenjenim okolnostima. Ono što sledi, na neki način ga i demantuje i potvrđuje – već u jesen 2002. organizovana je prva u seriji tzv. velikih balkanskih izložbi koje su kosovske i srpske umetnike predstavile u zajedničkom kontekstu.
Ukoliko posmatramo razvoj političkih događaja i njihovu refleksiju na umetničku i kulturnu scenu posle 1990. u Srbiji i na Kosovu, izvesne su analogije tipskih pojava i sinhronicitet njihove uslovljenosti: ako govorimo o paralelnim mrežama institucija, ugroženim medijima i mehanizmima razmene informacija uopšte, to je na neki način zajedničko i gotovo istovremeno za obe sredine. Bez namere da se uspostavi direktna jednakost između vrlo teških uslova života na Kosovu i značajno razvijenije infrastrukture i utemeljenije umetničke scene u Srbiji, krajnji ishod koji se očituje u izolovanim zonama delovanja i marginalizovanim i ograničenim mogućnostima kritike, suštinski se čini kao veoma sličan.
Odatle se i sama praksa najmlađe generacije kosovskih umetnika (koju Rene Block prepoznaje kao centar savremenih avangardnih stremljenja u umetnosti na Balkanu) može prihvatiti kao idealan case study za sve, i ne samo mlade umetnike, kritičare i kustose u Srbiji danas. Da bismo shvatili okvir u kom se ova praksa realizuje potrebno je da se upoznamo sa okolnostima edukativnih, izlagačkih i teorijskih aparata koji danas funkcionišu na Kosovu i to se čini kao prvi korak u budućoj razmeni.
Sa druge strane, nužno je da se uspostavi odnos prema događajima u proteklih desetak godina, koji se mogu smatrati zajedničkim za oba kulturna prostora i obe umetničke scene. Osim gostovanja umetnika, teoretičara, aktivista i zajedničkih projekata, u nepotpunu hronologiju koja sledi, uvršteni su i radovi srpskih umetnika, čija je namera bila da problematizuju imaginarni, simbolički i fizički prostor Kosova u ovdašnjoj kolektivnoj svesti.
– Milica Tomić izlaže video-instalaciju XY Ungelost na II godišnjoj izložbi SCSU u Beogradu (na samom početku upućeni smo na datum – 28. mart 1989, dan kada je na demonstracijama u Prištini ubijeno 33 ljudi).
– Izložba „Përtej“ je tokom juna 1997. postavljena u Centru za kulturnu dekontaminaciju u Beogradu. Izloženi su radovi Magzuta Vezgishija, Mehmeta Behlulija, Sokola Beqirija i kompozitora Ilira Bajrija, kustos izložbe je Shkelzen Maliqi, a organizatori su Centar za savremenu umetnost, Fond za otvoreno društvo i CZKD. („Përtej“ na albanskom znači nad, preko, onkraj, s one strane.) l Vreme u tri nastavka, u decembru 2000. i januaru 2001. godine objavljuje tekst Shkelzena Maliqija „O normalnosti“ koji izaziva uglavnom negativne reakcije u beogradskim intelektualnim krugovima. Naslov eseja kasnije će biti preuzet od strane autora izložbe „Umetnost u Srbiji, 1989-2001“, koja je realizovana u Muzeju savremene umetnosti u Beogradu u jesen 2005.
– Izložba „Slika“ Nikolete Marković planirana za april 2003. u prostoru Umetničke galerije u Kruševcu otkazana je 10 dana pred otvaranje odlukom direktorke kruševačkog Narodnog muzeja (u čijem je sastavu galerija). Autorka je nameravala da, između ostalog, izloži foto-montažu prizora na kom je na centralni gradski spomenik (posvećen kosovskim herojima Balkanskih ratova) aplicirana albanska zastava. Ovaj rad je kasnije ušao u selekciju 37. Zimskog salona u Herceg Novom kustosa Branislava Dimitrijevića. Usled neslaganja sa lokalnim organizatorima, čije su zamerke upućene na „višak politike i manjak umetnosti“, Dimitrijević se povlači sa mesta kustosa, a njegova selekcija, uključujući i rad Nikolete Marković, kasnije je izložena u cetinjskom Narodnom muzeju.
– Branislava Anđelković, kao jedan od kustosa 2. Bijenala u Tirani (leto 2003), u svoj segment izložbe uključuje i dva umetnika sa Kosova: Erzena Shkolollija i Sokola Beqirija. (Ostali umetnici u njenoj selekciji su Goranka Matić, Igor Grubić iz Hrvatske i Matej Bejenaru iz Rumunije.) l Nikoleta Marković ulazi u realizaciju projekta „Kosovka devojka“. Rad je zamišljen kao otvorena situacija dijaloga u kojoj pozvani sagovornici određuju mesto i kontekst u kom će umetnica odigrati ulogu „Kosovke devojke“. Snimljena su 3 od planiranih 20 portreta. Jedan od portreta umetnice u kostimu „kosovke devojke“ sa protiv-požarnim aparatom snimljen je ispred Bajrakli džamije, dan posle njenog spaljivanja u martu 2004. godine.
– U maju 2004, u Prištini je održana međunarodna radionica pod nazivom „Art without borders“ i uz učešće petnaestak mlađih umetnika sa Kosova, iz Albanije, Srbije i Makedonije. Nikoleta Marković u poslednjem trenutku odlučuje da ipak ne putuje u Prištinu, šalje pismo obrazloženja svoje odluke i rad Lost & Found kojim u formi oglasa pokušava da pronađe vlasnika upaljača sa obeležjima OVK, pronađenog u okolini Vranja. Oglas je objavljen u dnevnom listu Koha Ditore.
– Albert Heta izvodi rad „Ambasada Republike Kosovo, Cetinje, Srbija i Crna Gora“ na 5. bijenalu na Cetinju, u avgustu 2004. Na zgradu bivšeg poslanstva Kraljevine Srbije aplicirani su tabla, grb i zastava Albanije. Posle velikog medijskog pritiska i pošto je rad i fizički oštećen, direktor Bijenala Petar Ćuković odlučuje da ga ukloni sa izložbe tj. iz javnog gradskog prostora. Princ Nikola Petrović, osnivač Cetinjskog bijenala javno se izvinjava crnogorskom narodu ističući da je u aktuelnom političkom kontekstu rad „neodgovarajući“ i „opasan“.
– Početkom septembra 2004, film Pretty Diana beogradskog reditelja Borisa Mitića dobija nagradu za najbolji dokumentarni film na međunarodnom festivalu Dokufest u Prizrenu (predsednik žirija je poznati kosovski umetnik Sislei Xhafa). Prvi red u publici je, na zahtev reditelja, tokom projekcije ostavljen prazan u znak uspomene na one koje su otišli iz grada. Mediji su preneli da je pobednički govor pozdravljen aplauzom čak i pre simultanog prevoda na albanski.
– Prištinski dnevnik Koha Ditore posle nekoliko godina pauze objavljuje tekst jednog beogradskog autora – u pitanju je tekst Branimira Stojanovića „Vic i njegov odnos prema državi“ u kom su analizirane različite implikacije cetinjskog rada Alberta Hete.
– Tokom simpozijuma organizovanog u programu 45. Oktobarskog salona ispostavlja se da je rad Ambasada… Alberta Hete prvobitno bio u selekciji Ande Rothenberg, ali da je (po njenom priznanju) posle konsultacija sa domaćinima iz Beograda ona odlučila da ga povuče. Anda Rothenberg nije pristala na kvalifikaciju ovog slučaja kao slučaja cenzure od strane organizatora. Po priznanju Alberta Hete, komunikacija sa organizatorima je tokom priprema Salona jednostrano i bez objašnjenja prekinuta. Tokom diskusije na simpozijumu iznose se sasvim oprečna mišljenja, ali većina se slaže da je u pitanju „loš, pamfletski rad“ i da umetnik „treba da kritikuje prilike u svojoj sredini“. Na osnovu audio-zapisa diskusije, Heta će kasnije izvesti svoj osamnaestominutni video rad Belgrade talk, kombinujući zvuk iz Beograda i prazan, statičan, crni sadržaj ekrana.
– Na istom Oktobarskom salonu, jedna od nagrada dodeljena je albanskom umetniku Anriju Sali za video rad Burek. (Pored ovog, Sala je u Beogradu izlagao i svoje radove Pejsaž koji nedostaje 2001. i Naturalmystic 2005. godine, oba puta u MSUB.) l U katalogu izložbe „O normalosti, umetnost u Srbiji 1989-2001“ uz napomenu autora izložbe da je bilo „nemoguće i neadekvatno“ izložiti njihove radove u Beogradu, objavljeni su inetrvjui sa ČETVORICOM kosovskih umetnika (Behluli, Beqiri, Heta, Shkolloli). Na zajedničko pitanje o tome šta misle o eventualnom izlaganju u Beogradu, samo je Albert Heta izrazio spremnost na to.
– U septembru 2005, rad XY Ungelost Milice Tomić izložen na grupnoj izložbi „History Started playing with my life“ u Nacionalnoj galeriji u Prištini.
– Na razgovor o radu Ambasada… Alberta Hete, koji u Beogradu pokušava da organizuje grupa umetnika i teoretičara, dolazi samo nekoliko novinara.
– U oktobru 2005, u rezidencijalnom programu KC Rex „Belgrade Correspondent“ boravi mlada kosovska umetnica Flaka Haliti.
– U februaru 2006, umetnici Alban Muja i Lulzim Zeqiri i sociolog Sezgin Boynik gostuju u novootvorenoj galeriji „Kontekst“ u Beogradu. Posle prezentacije radova, tokom diskusije, postavljaju se razna pitanja, a najviše vremena odlazi na diskusiju o Hetinom radu na Cetinjskom bijenalu 2004.
– Jakup Ferri, na poziv Renea Blocka, izlaže svoje crteže iz serije Bez naziva na beogradskom Oktobarskom salonu 2006. (naslov izložbe je „Umetnost, život i pometnja“).
– Dobitnik nagrade „Mangelos“ za najboljeg mladog umetnika u Srbiji za 2006, Siniša Ilić, učestvuje u zajedničkoj izložbi sa nagrađenim mladim umetnicima Slovačke, BIH, Češke, Hrvatske, Makedonije, Slovenije i Kosova. Ovo je prvo pojavljivanje nekog umetnika iz Srbije na izložbi u Prištini posle 1999. Na otvaranju izložbe u Umetničkoj galeriji Kosova, govorio je i kosovski premijer Agim Čeku.
– Beogradski magazin Prelom u svom izdanju na engleskom (broj 8) objavljuje polemiku Sezgina Boynika i Borisa Budena (o reprezentaciji kosovskih albanaca početkom devedesetih) i tekst Slobodana Karamanića „Kosovo after Yugoslavia“ n