Dnevnik ratnika ili rukopisi ne gore

Spis je u obliku u kome je nastao (pisan rukom autora) skoro čitavo stoleće bio poznat samo Svetozarevim potomcima. Oni su ga 2017. predali Istorijskom arhivu Pirota koji ga je potom objavio (Ratni dnevnik 1912-1919, Istorijski arhiv u Pirotu, 2018). Ono što ovaj ratni dnevnik čini posebno zanimljivim jeste i to da je Svetozar J. Nikolić po zanimanju bio terzija. Rođen je 1883. Tokom služenja vojnog roka prepoznat je njegov vojnički talenat te je upućen u podoficirsku, potom i u oficirsku školu. U rat je 1912. pošao kao podnarednik da bi iz njega 1918. izišao sa činom majora i nosioca više srpskih i savezničkih odlikovanja. Moglo bi se reći da je ratnu školu izučio na bojištu ali i to da je bio alfa ličnost, odnosno čovek koja svoje kvalitete borca i vođe pokazuje u borbi dok bi u doba mira svoj vek proveo kao neupadljiv građanin i zanatlija. Najstariji stanovnici Pirota živo se sećaju legende o zveketu njegove sablje po kaldrmi (koja je uz uniformu bila deo habitusa ondašnjih oficira) kada bi se vraćao sa službe u pirotskoj kasarni. Penzionisan je sada već davne 1933. godine.

U pedantno vođenom dnevniku Svetozar Nikolić opisuje ratni put svoje jedinice – Druge čete Drugog bataljona Trećeg pešadijskog puka prvog poziva. Dnevnik se sastoji iz četiri sveske i datiran je po Julijanskom kalendaru. Obuhvata period od septembra 1912. do aprila 1919. U beleženju ima prekida iako je dnevnik verovatno redovno vođen, ali delovi rukopisa nisu sačuvani. Prva sveska beleži Prvi balkanski rat, boravak i borbe srpske vojske u Makedoniji 1912-1913. Druga sveska (oktobar 1915 – septembar 1916) pokriva ulazak Bugarske u rat, povlačenje kroz Albaniju i boravak srpske vojske na Krfu. Treća sveska (septembar 1916 – april 2017) prati učešće Trećeg pešadijskog puka u proboju Solunskog fronta. Najzad, četvrta sveska pokriva period od kraja jula 1918. do druge polovine aprila 1919. i prati ratni put njegove jedinice do Vojvodine i rumunskog dela Banata, i do povratka u Pirot.

Neobično je ali sasvim opravdano da je uz Ratni dnevnik objavljen rukopis čiji je naslov Putopis Srpsko Bugarskog rata rezervnog kapetana II klase. Reč je o zapisima nepoznatog autora vođenim od 1. oktobra 1915. do 25. februara 1916. Spis je sačuvan i predat Istorijskom arhivu u Pirotu zajedno sa Ratnim dnevnikom Svetozara Nikolića. On se hronološki delimično preklapa sa Svetozarevim dnevnikom ali je način njegovog izražavanja (stil) umnogome različit. To potkrepljuje utisak da ovi rukopisi nemaju samo saznajno-faktografsku već i emotivno-doživljajnu dimenziju.

Priređivanje rukopisa za štampu i njegovo lektorisanje besprekorno su obavili Predrag M. Vidanović, istoričar i Ivana Kostadinović, filološkinja. Valja istaći da su odoleli iskušenju prevođenja u standardni književni jezik i sačuvali pirotski govor s početka XX veka kojim je Ratni dnevnik izvorno pisan. Na početku knjige su njihova dva predgovora (jedan arhivistički, drugi jezikoslovni) dok je na kraju knjige (u prilogu) dato objašnjenje skraćenica koje je autor koristio, što je u znatnoj meri doprinelo razumljivosti zapisanog, a nije opteretilo osnovni tekst dnevnika.