Istraživačka doslednost

Sa “gubitkom središta”, relacija mejnstrim – marginalno aktuelizovala je razumevanje različitosti koja nije dovoljno protumačena. “Drugost” (“otherness”), kao filozofska i teorijska kategorija pomogla je da se obznane dihotomije koje su prepoznatljive naročito po tome što se nekomercijalno pojavilo nasuprot profitu, autentično i individualno nasuprot masovnom i populističkom, trivijalnom. Odbrana marginalne forme egzistencije podrazumeva pre svega odbranu individualne slobode i prisustvo drugosti i drugačijosti.

U dvadeset i dva eseja, autorka je prikazala kako se ostvaruju marginalne realizacije na delima iz književnosti, slikarstva, arhitekture i filma. Ona je sa istraživačkom upornošću i s velikom odgovornošću posvetila pažnju “vremenskoj i prostornoj margini”. Ilustrujući dijahronijske karakteristike dela koja nisu nastala u savremenosti niti su u fokusu savremenog trenutka, autorka uverljivo uspostavlja poetiku umetničke i misaone margine. Tu već istorija umetnosti nije istorija njenog izraza i njenih vrednosti već i “beo, nenapisan deo stranice” koji stiže i do prevrednovanja i uveliko prihvaćenih opštih mesta.

Gotovo neočekivano, značajna dela književnosti kao što su “Čarobni breg” Tomasa Mana, Homerova “Odiseja”, “Bogorodičina crkva u Parizu” Viktora Igoa, Servantesov “Don Kihot”, Tvenov “Haklberi Fin”, Foknerov “Uljez u prašinu” i “Oštrica brijača” Samersata Moma posmatrana su sa stanovišta margine, iz ugla marginalnog. Tako, primerice, izbor života u sanatorijumu Hansa Kastorpa, glavnog lika “Čarobnog brega”, koji ne želi da se vrati u dolinu rada i društvenog diktata svakodnevice ima i psihološka i filozofska svojstva marginalnosti. U stvari, on bira život margine, opredeljuje se za nelagodu sanatorijama nasuprot mejnstrim društvene borbe za uspeh u okrilju grada. Tako njegov stav poprima simbolična i stvarna značenja marginalnosti. Kad je Odisej u pitanju, jedan od najznačajnijih junaka antičkog sveta i Homerove “Odiseje”, jednog od najvećih dela svetske književnosti, njegova sudbina desetogodišnjih lutanja morima i borbe za opstanak, vidi se, u ključu marginalnog, kao značajnija od njegove vladarske uloge na Itaki.

Na tragu našeg iskustva, autorka je pored putopisa Rastka Petrovića o Siciliji i Africi posebno komentarisala marginalnu slobodu “božjaka” Bore Stankovića u pričama o njihovom životu. Božjaci se pojavljuju kao čudesno vitalna alternativa čaršijskom životu palanke. Štaviše, preuzimaju ulogu “teofanog gosta” stvarnosti. Pored toga, Mirjana Popović Radović skreće pažnju na riman-krimić “Podzemni klub” Miloša Crnjanskog, koji je, neznano kad, objavljen u Pančevu pod pseudonimom. Koliko je taj roman bio na margini stvaralaštva Crnjanskog vidljivo je iz njegovog iskaza da je „knjižica objavljena, ali ja je nikad nisam video…“ Delo je ponovo objavljeno osam godina po piščevoj smrti.

Na drugi način, u drugom vremenu i prostoru, Pol Gogen je smogao individualne hrabrosti i snage duha, ne samo da napusti pariski buržoaski život imućnog čoveka, brokera, da ode na ostrva Tahitija u potrazi za „podnebljem svoga stvaralaštva“, kao Hiperborejci Crnjanskog, nego da tamo ostane do svog kraja. Daleko od evropskih centara uspeha i moći, bogatstva i komfora, svoja najvrednija likovna dela stvorio je baš tamo, kao i dragoceni dnevnik “Noa Noa”, kombinovanjem teksta i crteža, slika. Nije slučajno što je Gogenova sudbina, svesnog izbora i stava u svakidašnjoj egzistenciji, podstakla Samerseta Moma da je učini sadržinom svog romana “Mesec i stoparac”, kao i Ljosu u delu “Raj na drugom ćošku”.

U čudotvorstvima arhitekture nezaobilazna je palata poštara Ševala, koji je sagradio zdanje za dugo pamćenje na taj način što je godinama skupljao kamenje noseći ih u svojim džepovima i poštanskoj torbi. Njegovu idealnu palatu uvrstio je arhitekta Ranko Radović u svoju “Antologiju kuća”. Andre Malro je njegovu rukotvorinu proglasio spomenikom “Nacije”, a Gaston Bašlar je napisao da je ona kuća snova, onirička kuća.

Konačno, da pomenemo i film. Videći samotnu, u sibirskim tajgama, marginalnu egzistenciju Dersu Uzale u istoimenom filmu Akira Kurosave (nagrađenog “Oskarom”) poput „usamljeničkog života kao umetničkog dela“, kako je o tom fenomenu pisao D. T. Suzuki u svojim istraživanjima relacije istočnog i zapadnog sveta, margina se u tom domenu ispoljila kao značajnija kroz moć individualnog stava iza svega samo na oko običnog, nasuprot stereotipnoj mejnstrim utopljenosti u opšteprihvaćenu egzistenciju.

U mnoštvu ličnosti i neobičnih okolnosti, posebnu pažnju zaslužuju svesni egzistencijalni izbori margine života neobičnog mislioca Bele Hamvaša. Za njega su marginalni oblici egzistencije uzrokovani neslobodom društva u kome se obreo usred staljinističke teskobne stvarnosti u Mađarskoj. Bez obzira što nije mogao ili što nije hteo svoje tekstove da publikuje, oni imaju izuzetnu vrednost za istoriju kulture danas. Objavljivane posle njegove smrti, njegove knjige svedoče o izuzetnom kreativnom potencijalu ovog stvaraoca, ali i o vrednosti individualne žrtve i ličnoj slobodi duha na margini represivnog društva. U svom “Dnevniku” je zapisao: „Užasavam se da budem mudrac ili junak ili svetac. Moje pretenzije su veće. Želim da budem normalan čovek“. Zar i to nije pogled sa margine?

Šta jeste stvaralačka margina a šta mejnstrim u širim kulturno-istorijskom i stvaralačkom smislu uverljivo i kritički pouzdano svedoči Mirjana Popović Radović u delu “Tajna marginalnog – pitoma oaza stvarnosti”. Neobičan autor i neobična knjiga.