Pozajmljivanje kapitala od Zapada

Mark Mazover: Mračni kontinent. Evropa u dvadesetom veku (3)

Mark Mazover, jedan od najznačajnijih i najuticajnijih savremenih svetskih istoričara, u svojoj kapitalnoj knjizi „Mračni kontinent. Evropa u dvadesetom veku“ oblikuje celovitu, inspirativnu, uzbudljivo napisanu, raskošnu, argumentovanu istoriju Evrope. Ova velika sinteza oličava najvažnije delo moderne istoriografije o istoriji Evrope XX veka. Mazoverova knjiga na suštinski način produbljuje razumevanje evropske politike, kulture i svakodnevice u XX veku. Danas objavljuje završno poglavlje ove knjige čiji je srpski izdavač Arhipelag.

Politikolozi su isticali neobične formalne sličnosti između ova dva suprotstavljena sistema – njihove goleme birokratije i oslanjanje na stručnjake, podsticanje visokog obrazovanja, nauke i tehnologije, te zajednički cilj u ostvarivanju materijalnog prosperiteta. Prema takvim teorijama, zapadni i istočni ekonomisti postojali su na različitim krajevima kontinuuma, s promenljivim kombinacijama državne intervencije i tržišta. Ukazivalo se na to da bi komunistički reformatori mogli da mirno transformišu istočnoevropske ekonomije tako da budu bliskije mešovitim zapadnim ekonomijama.

Uverenje u mogućnost reformisanja komunizma postojalo je i na Istoku i podstaklo je niz rasprava i eksperimenata u istočnoj Evropi i Sovjetskom Savezu koji su se proredili ali ne i okončali posle sovjetske invazije na Čehoslovačku 1968. godine. U načelu, duga vladavina Brežnjeva bila je period konzervativne reakcije na napore Hruščova da improvizuje reformu. Ali čak i dok je Brežnjev bio na vlasti, pojedini istočnoevropski lideri povukli su korake u pravcu reforme, kao sredstvo modernizacije i povećanja efikasnosti. U Istočnoj Nemačkoj i Bugarskoj to je poprimilo oblik administrativne decentralizacije, koja nije narušila osnovne mehanizme centralnog planiranja. Radikalnije posledice videle su se nakon ekonomske decentralizacije u Čehoslovačkoj (sve do invazije) i Mađarskoj, koje su oprezno nastojale da uvedu realne cene i troškove u ekonomiju.

Za razmišljanje je najpodsticajniji slučaj Mađarske, u kojoj su navedeni pokušaji najduže trajali. Kroz takozvani Novi ekonomski mehanizam (NEM), uveden 1968, Janoš Kadar je oprezno ohrabrivao proces postepenog zasnivanja tržišta. Spoljna trgovina je decentralizovana i donošene su mere da se podstakne još veća efikasnost i produktivnost. Preduzeća su podsticana da ostvaruju profit a ne da samo dosegnu proizvodne ciljeve. Na Zapadu je vladalo veliko zanimanje za NEM, i mnogo se govorilo o mogućnosti reformisanja komunizma. Ali isprečio se jedan problem: tu nije bilo znatnog ekonomskog uspeha. Mađarska je na kraju imala najveći dug u čvrstoj valuti po glavi stanovnika od svih zemalja iza Gvozdene zavese, a po stopi rasta prilično je zaostajala za odlučnim staljinistima poput Čeha, Istočnih Nemaca i Rumuna. Honeker je oštro primetio da su kapitalizam i komunizam „različiti i isključivi isto koliko vatra i voda“, i tvrdio čak i 1986. da DDR „nije nikakav poligon za eksperimentisanje“.

Što se ekonomije tiče, nije razmišljao pogrešno, pošto je po statističkim podacima Istočna Nemačka bila znatno nadmoćnija od Mađarske. Reforma u Mađarskoj bila je blaža varijanta prilagođavanja koja je izbegavala bankrot i nezaposlenost. Iz ove perspektive, njena glavna svrha nije bila ekonomska promena nego politička i omogućila je Kadaru da izvuče Mađarsku iz sovjetskog stiska i da polako, kroz trgovinsku politiku, ostvari veću autonomiju. Ovde se može napraviti poređenje s još jednim mađarskim liderom koji je pokušavao da manevriše pored velike sile – admiralom Hortijem i njegovim mudrim odnosom s Hitlerom u deceniji posle 1933.

Pozajmljivanje kapitala od Zapada bilo je – isto kao i dvadesetih godina – još jedno privlačno sredstvo da se izbegne donošenje bolnih odluka i da se ublaži šok od modernizacije. Stazom koju su do londonskog Sitija i američkog Vol Strita prokrčile Jugoslavija i Rumunija pošle su i ostale zemlje. Za transnacionalna i nepostojana finansijska tržišta koja su se otvorila sedamdesetih godina, prepuna petrodolara, istočna Evropa, sa svojim stabilnim režimima i kvalifikovanom radnom snagom, bila je zapostavljena oblast u koju se nje ulagalo. Bankari kratkog pamćenja (koje svakako nije sezalo pedeset godina unazad) sami sebe su uverili kako sovjetski garant istočnom bloku otklanja svaku mogućnost neuspeha. Za komunističke elite zapadni kapital bio je sredstvo da se kupi javno mnjenje i odgode oštre posledice strukturalne promene u ekonomiji. Komunisti i bankari pohitali su jedni drugima u zagrljaj.

Rezultat takvih odluka bio je brz porast duga u čvrstoj valuti svuda u istočnoj Evropi. Od 6,1 milijarde dolara 1971. narastao je na 66,1 milijardu dolara 1980, odnosno 95,6 milijardi dolara 1988. godine. Možda je time najviše bila pogođena Poljska čiji je dug narastao s 1,1 milijarde dolara 1971. na 25 milijardi dolara 1980. godine. U poslednjoj fazi neupitne partijske vladavine – početkom sedamdesetih – prvi sekretar Gjerek mnogo se zaduživao ne bi li postigao potrošački bum. Kad je došlo do zastoja, u drugoj polovini te decenije, a životni standard ponovo krenuo nizbrdo, dve stvari su iskrsle: prvo, strani kapital nije uspeo da modernizuje poljsku ekonomiju i poboljša njenu tehnološku bazu; i drugo, privremeno i veštačko poboljšanje životnog standarda nije kupilo socijalni mir.

Nastavlja se