Sloboda u ekonomiji, ličnim odnosima i politici

Ako se vratimo na prvobitnu intuiciju socijalizma, prema kojoj se obećanja Francuske revolucije ostvaruju institucionalizacijom socijalne slobode u ekonomskoj sferi, onda postoje tri moguća ekonomska modela za ostvarivanje takve horizontalne saradnje i uzajamnog dopunjavanja aktera u toj sferi. Pre svega, postoji tržište koje je Adam Smait zamišljao kada je zakon ponude i potražnje definisao tako kao da funkcioniše u skladu sa mehanizmom „nevidljive ruke“ putem koje se međusobno dopunjuju ekonomski interesi politički ravnopravnih i dobronamernih građana.

Zatim postoji plemenita vizija udruživanja slobodnih proizvođača, prema kojoj radni članovi zajednice kroz samoupravljanje u okvirima jednog demokratskog civilnog društva samostalno organizuju i upravljaju svojim ekonomskim poslovima. Konačno, ostvarivanje socijalne slobode u ekonomskoj sferi možemo da zamislimo i kao demokratsko formiranje kolektivne političke volje, putem kojeg građani i građanke određenom državnom organu daju ovlašćenje da usmerava i nadzire proces ekonomske reprodukcije u interesu društvenog blagostanja.

Nijedan od ovih skiciranih modela ne zaslužuje da ga jedna fundamentalno revidirana verzija socijalizma bez razmatranja odbaci. Obnovljena verzija socijalizma bi trebalo da na eksperimentalan način utvrđuje da li tržište, civilno društvo ili demokratska ustavna država predstavljaju najprikladniji princip upravljanja kada je u pitanju ostvarivanje socijalne slobode u ekonomskoj sferi.

Pre nego što nastavim ovu ekonomsku liniju argumentacije, moram iz temelja da revidiram drugi fundamentalni postulat klasičnog socijalizma, jer se ideja o proširenju prostora socijalne slobode u ekonomskoj sferi eksperimentisanjem sa odgovarajućim oblicima institucionalne implementacije ne može pomiriti sa predstavom o ljudskoj istoriji kao nužnom, zakonomernom ljudskom napretku koju dele svi socijalisti od Sen-Simona do Marksa.

DŽon Djui je optužio tradicionalni socijalizam da nije u stanju da a eksperimentalan način tretira istorijske procese transformacije. Djui je tvrdio da, ako pretpostavimo da sledeća faza istorijskog razvoja već jasno podrazumeva da će kapitalistička društvena formacija nužno biti zamenjena određenim već unapred definisanim socijalističkim poretkom, onda više neće biti potrebe da se istražuju već postojeći potencijali i da se na taj način utvrdi koje su mere najprikladnije za postizanje željenih društvenih poboljšanja. Ovaj prigovor predstavlja više od pukog korektiva; on ima principijelan karakter zbog toga što usmerava našu pažnju na nemogućnost pomirenja između pretpostavke istorijskih zakonitosti, s jedne strane, i intelektualne metode eksperimentisanja mogućnostima za ciljane društvene promene sa druge.

Iskaze socijalizma o određenim koracima koje treba da poduzmemo u cilju ostvarenja društvenog napretka moramo da tretiramo ili kao rezultate objektivnog uvida u zakone istorije ili kao posledice praktičnog istraživanja kontekstualno zavisnih mogućnosti za određene ciljane promene. Međutim, takvo eksperimentalno razumevanje istorije, prema kojem svaki korak u istorijskom procesu napretka sadrži nove potencijale za društvena poboljšanja koje tek treba otključati, podrazumeva da imamo kriterijume za određivanje onoga što se može smatrati poboljšanjem u konkretnoj situaciji.

Rani socijalisti su svoju sopstvenu teoriju orijentisanu ka budućnosti poimali ili kao svest o neizbežnom napretku ljudskih produktivnih snaga ili kao svest o tadašnjem stupnju jednako nužnog i zakonima regulisanog napretka klasnih borbi. U oba slučaja, proletarijat je smatran društvenim otelovljenjem svesti o neophodnoj tranziciji u višu i istorijsku odgovarajuću društvenu formaciju, i na taj način su rani socijalisti pripisivali proletarijatu objektivno interesovanje za pomenute promene.

Ipak, nakon što su obe ove izvesnosti – zakonitosti istorijskog napretka i revolucionarni proletarijat – propale i bile razotkrivene kao očigledne intelektualne fikcije doba industrijske revolucije, socijalizam je bio u opasnosti da izgubi svoje usidrenje u jednoj progresivnoj istorijskoj tendenciji koje je njegova normativna stremljenja empirijski utemeljivalo u postojećem društvu. Dakle, socijalizam je bio i ostao u opasnosti da se svede na samo jednu normativnu teoriju pravde među ostalima, što bi njegove težnje pretvorilo u puke normativne zahteve, umesto u odraz empirijski već postojećih zahteva.

Da bi se izašlo iz ovog nesrećnog stanja, koje bi u osnovi značilo kraj socijalizma kao teorije koja sebe vidi kao izraz jedne istorijske tendencije, moramo da pronađemo alternativan način istorijskog usidrenja socijalizma. Oni socijalisti koji veruju da mogu bez jednog takvog usidrenja, pretpostavljajući da ono ne predstavlja ništa drugo do nepotrebne spekulacije, time su nužno već prihvatili i to da je naše buduće političko i moralno samorazumevanje moguće bez ikakve socijalističke vizije. Nasuprot tome, verujem da, u odnosu na postojeće alternative, gore pomenuta razmatranja DŽona Djuija predstavljaju najbolju šansu za socijalizam da povrati – na jednom višem nivou apstrakcije – onu snagu koju usidrenje u samom toku istorije može da obezbedi njegovim težnjama.

Društvo budućnosti ne bi trebalo više da se shvata kao poredak koji je centralizovan odozdo, tj. iz sfere proizvodnih odnosa, već kao organska celina nezavisnih, a ipak smisleno kooperirajući funkcionalnih celina u kojima članovi mogu da delaju jedni za druge u socijalnoj slobodi.

Ovu anticipaciju budućeg društva, ideju o slobodnoj kooperaciji između intersubjektivnih sfera slobode u interesu opšteg cilja društvene reprodukcije ne treba, međutim, pogrešno shvatiti kao fiksnu viziju jedne budućnosti imune na promene. Baš kao i svi drugi anticipatorski elementi teorije usmereni ka oblikovanju budućnosti, ova „primarna“ koncepcija-vodilja treba da se shvati kao jedan orijentir i ništa više, kao smernica za moguće pravce našeg eksperimentalnog traganja za različitim institucionalnim rešenjima. Društveni uslovi koji bi se na osnovu našeg iskustveno utemeljenog znanja uspostavili u različitim sferama društva kako bi se omogućila egalitarna uzajamnost svih aktera morali bi opet da se definišu iz perspektive jednog veštog pravljenja adekvatnih distinkcija.

Drugim rečima, svaku moguću društvenu promenu treba da preispitamo u smislu da li ona svakoj nezavisnoj sferi daje dovoljno prostora da se konačno razvije u organ demokratske forme života koji funkcioniše u skladu sa sopstvenim normativnim regularnostima.

Morao sam da napravim više digresija i da se veoma često oslanjam na druge intelektualne tradicije kako bih predstavio jednu verziju odgovora, koji i danas može da bude uverljiv, na temeljno normativno pitanje harmonizacije slobode, jednakosti i solidarnosti na takav način da se iznutra prevaziđu ograničenja liberalizma. To ne samo da je zahtevalo da jednom zauvek odbacimo ideju da proletarijat predstavlja revolucionarni subjekt, i da zamenimo koncepciju istorije osnivača socijalizma jednom vrstom istorijskog eksperimentalizma, kao i da prilagodimo ideju socijalne slobode okolnostima društvene diferencijacije, već je pre svega zahtevalo da zamenimo staru viziju ekonomski upravljanog društva vizijom demokratske forme života.

Kao rezultat svih ovih revizija, socijalizam je na kraju na takav način preoblikovan da većina njegovih ranijih sledbenika u njemu više ne može da prepozna ono što je ranije videla kao njegove glavne težnje i njegov teorijski impuls. Čini se da više nema nade u tendenciju kapitalizma da se samouništi, niti da radnička klasa koju sam kapitalizam stvara nosi u sebi klicu novog društva. Ipak, oni koji sve ovo vide kao razlog da sumnjaju u moj nacrt revidiranog socijalizma moraće da se zapitaju da li će njihovo insistiranje na sopstvenim dragim iluzijama na kraju dovesti do toga da propuste verovatno poslednju šansu da za svoj projekat iznova obezbede određenu utemeljenu nadu u mogućnost njegove realizacije u budućnosti.

Koliko bi samo realističnije danas bilo da svoje nade za buduću transformaciju društvenog porekla ne zasnivamo na snazi određene individualne klase, već na obrisima jedne linije istorijskog društvenog napretka koja se dalje pruža ka budućnosti, i u čijoj realizaciji socijalizam igra tako bitnu ulogu već 200 godina? Koliko bi primerenije današnjoj promenjenoj svesti o društvenim sukobima bilo da socijalisti postanu moralni zagovornici širenja slobode ne samo u proizvodnim odnosima već i u ličnim odnosima i političkim mogućnostima za zajedničko odlučivanje?

Kada primenimo pojam socijalne slobode na sve tri konstitutivne sfere modernih društava, dakle kada pokušavamo da ga učinimo plodnim, ne samo na ekonomsku sferu već i za političku artikulaciju kolektivne volje i za lične odnose, konačno možemo u punoj meri da uvidimo šta bi sve izvorna socijalistička vizija danas trebalo da obuhvata. U okviru liberalno-demokratskog kapitalizma, socijalizam predstavlja istorijsku tendenciju da se postepeno prevaziđe društvena zavisnost i isključenost aktera konstantnim ukazivanjem na to da realizacija obećane harmonične interakcije između slobode, jednakosti i solidarnosti nije moguća pod preovlađajućim društvenim uslovima.

Ovo bi prvo zahtevalo transformaciju svih glavnih sfera delanja koje obezbeđuju institucionalne preduslove da društveni akteri mogu u njima slobodno da delaju jedni za druge. Socijalisti ne mogu jednostavno da se zadovolje mogućnošću ukidanja heteronomije i otuđenog rada u ekonomskoj sferi, jer znaju da moderno društvo ne može da bude istinski društveno sve dok prinuda, prisila i dominacija i dalje postoje u sferama ličnih odnosa i demokratske politike.

Ovaj fundamentalno transformisani socijalizam predstavlja istovremeno i više i manje od teorijskog samorazumevanja njegovih očeva osnivača. S jedne strane, on ne može da ograniči svoje vizije bolje budućnosti na ekonomsko-politički projekat podruštvljenja sfere ekonomskog delanja pomoću odgovarajućih mera, jer je naučio da se uslovi socijalne slobode moraju ostvariti i u porodičnim i intimnim odnosima, kao i u procedurama javnog formulisanja kolektivne volje. S druge strane, ovaj socijalizam više ne može, poput svojih prethodnika, da se oslanja na znanja o istorijskim zakonitostima. Umesto toga, obnovljeni socijalizam mora uvek iznova tek da otkrije, putem eksperimentalnog istraživanja i sticanja novih znanja, šta je zapravo to što u različitim društvenim sferama treba da se ostvari.

Uprkos potrebi da konstantno prilagođava svoje ciljeve i sredstva, ono na šta pogled jednog ovako revidiranog socijalizma mora da ostane usmeren, odnosno pravac budućeg razvoja na koji on treba da ukaže pomoću smelog referiranja na istorijske znakove napretka koji su upisani u već ostvarene reforme, mora da bude društvena forma života u kojoj individualna sloboda napreduje ne nauštrb solidarnosti već uz njenu pomoć. Naposletku, ne mogu da zamislim bolju sliku ovog cilja socijalizma nego što je to slobodna interakcija svih vrsta socijalne slobode u bogatstvu različitosti njihovih funkcija. Samo onda kada svaki član društva bude mogao da zadovolji potrebe koje deli sa svim drugim članovima – fizičku i emocionalnu intimnost, ekonomsku nezavisnost i političko samoodređenje – oslanjajući se na simpatije i podršku svojih partnera u interakciji, naše društvo će postati društveno u punom smislu te reči.

Aksel Honet

Nemački filozof Aksel Honet je vodeći mislilac današnje frankfurtske škole, odnosno kritičke teorije društva sa levičarskih pozicija. U najnovijoj knjizi „Ideja socijalizma – pokušaj osavremenjivanja“ (izdavač na srpskom jeziku Akademska knjiga, Novi Sad 2019. prevod sa nemačkog Marija Ivković) Honet polazi od činjenice da ideje socijalizma u naše vreme gube sposobnost da inspirišu političko delovanje. NJegova ključna dijagnoza glasi da je socijalizam svojim premisama ostao vezan za epohu rane industrijalizacije i da se za obnovu njegove vitalnosti neophodno izaći iz zastarelog teorijskog koncepta. U naše vreme – smatra Honet – socijalistička doktrina mora obuhvatiti ne samo ekonomske odnose, tj. odnose u proizvodnji, već i sferu ličnih odnosa i odlučivanja u politici.

U dogovoru sa izdavačem Danas donosi odlomak iz ove knjige. Izbor i oprema teksta redakcijski.