Bez „svog“ poslanika

Istovremeno, gotovo polovina članova parlamenta (101 poslanik, odnosno 40,4%) ima prebivalište u Beogradu. Međutim, nemogućnost da se obezbedi adekvatna geografska reprezentativnost nije jedina slabost proporcionalnog izbornog sistema kakav postoji u Srbiji – nedavno iznet podatak da su poslanici tokom prethodne dve godine odgovorili na samo 31 od 625 pitanja građana postavljenih putem portala „Otvoreni parlament“ svedoči i o potpunom odsustvu komunikacije i odgovornosti prema građanima od strane njihovih izabranih predstavnika.

Proporcionalni izborni sistem sa jednom izbornom jedinicom kod nas je na snazi od 2000. godine i tokom prethodnog perioda pokazalo se da on proizvodi niz negativnih posledica: neodgovarajuća teritorijalna zastupljenost; nedostatak komunikacije između birača i narodnih poslanika; narušavanje neposrednog karaktera izbora činjenicom da građani ne biraju svoje predstavnike nego glasaju za zatvorene liste i sveukupno obesmišljavanje raspravne i kontrolne uloge parlamenta usled primata partijske discipline.

Navedeni podaci vezani za geografsku proporcionalnost nisu specifičnost aktuelnog skupštinskog saziva. Prema profesoru Milanu Jovanoviću, od 2000. do 2008. godine, odnosno tokom tri legislature, prosečno po 100 jedinica lokalne samouprave nije imalo svog zastupnika u parlamentu. Posebno je poražavajuć podatak da postoji 17 opština, pre svega onih koje prema zvaničnim dokumentima spadaju u red nerazvijenih i devastiranih, koje nisu imale nijednog predstavnika u zakonodavnom telu u osam izbornih ciklusa za redom. Analize Nacionalne koalicije za decentralizaciju pokazale su da je tokom tri parlamentarna saziva od 2008. do 2014. godine prosečno preko 35% poslanika dolazilo iz Beograda, a da i u periodu od 2014. do 2016. čak 96 opština nije imalo predstavnike u Skupštini Srbije.

Odsustvo sluha za pitanja i potrebe građana posledica je izbornog sistema u kome narodni poslanici ni na koji način nisu odgovorni onima koji su ih izabrali. Birači nemaju mehanizam pomoću kog odlučuju koji će tačno kandidati ući u skupštinu, već isključivo glasaju za zatvorene izborne liste koje su definisale partije. Ukoliko uđemo u ulogu poslanika, i pođemo od toga da je njegov glavni interes da bude reizabran, vidimo da to nema mnogo veze sa poverenjem i zadovoljstvom građana, već pre svega sa stavovima partijskog vrha. Sve ono što bi trebalo da podstičemo u našoj parlamentarnoj praksi – neposredan odnos sa sugrađanima, odgovaranje na pitanja i pružanje saveta i pomoći, artikulacija društvenih interesa i potreba, aktivno učešće u radu stručnih odbora i komisija, argumentovane rasprave i razmena stavova, sve to malo znači u odnosu na dokazivanje lojalnosti stranačkoj centrali.

Rešenje koje bi u velikoj meri korigovalo štetne efekte je napuštanje čistog proporcionalnog izbornog sistema i uvođenje jedne vrste mešovitog izbornog sistema, na način na koji je to pre izvesnog vremena predložio Centar za slobodne izbore i demokratiju. Ukratko, radi se o „personalizovanom proporcionalnom“ izbornom sistemu, koji čuva neophodan efekat proporcionalnosti u raspodeli mandata, ali uvodi i pojedine elemente personalizacije u proces.

Uvođenje novog izbornog sistema podrazumevalo bi ponovnu podelu na 250 izbornih jedinica. Dakle, učesnici na izborima (stranke, koalicije i grupe građana) formiraju listu tako što određuju svoje pojedinačne kandidate u svakoj izbornoj jedinici. Na glasačkom listiću se uz ime partije nalazi i ime njenog predstavnika u datoj izbornoj jedinici. Time građani dolaze u situaciju da odlučuju o konkretnim pojedincima. Osnovni momenat koji čini razliku u odnosu na većinski model je što se mandati i dalje raspodeljuju po proporcionalnom principu. Dakle, broj mandata koji će stranka osvojiti srazmeran je njenom ukupnom rezultatu na nivou čitave države. Međutim, glavna prednost personalizovanog proporcionalnog sistema se pojavljuje kada se postavi pitanje koji će to konkretni ljudi ući u skupštinske klupe. Ako je stranka, na primer, osvojila 40 mandata, koji će to njenih 40 kandidata ući u skupštinu? O tome ni pre, a ni posle izbora, ne odlučuje partijski vrh (preko zatvorenih ili blokiranih lista) već poslanici postaju 40 kandidata stranke koji su ostvarili najbolje rezultate u okviru svojih izbornih jedinica, odnosno dobili najveću podršku građana.

Još jedan mali dodatak koji utiče na pozitivnu motivaciju svih aktera u procesu je što se, kada se u okviru jedne stranke rangiraju rezultati njenih kandidata, kako bi se utvrdilo kome pripadaju prolazna mesta, ne polazi od tačnog broja glasova (jer će se izborne jedinice uvek makar minimalno razlikovati po veličini), ali ni procenta glasova od izašlih na izbore, već od procenta dobijenih glasova u odnosu na ukupan broj birača u izbornoj jedinici. Time se stranke podstiču da pronađu i afirmišu zaista dobre kandidate, jer nije važna samo pobeda, već svaki glas. Ovaj mehanizam takođe pospešuje i unutarpartijsku kompeticiju, jer se kandidat ne bori samo protiv predstavnika drugih političkih opcija, nego i sa svojim stranačkim kolegama u drugim gradovima i opštinama. Birači su takođe na više načina motivisani da izađu i glasaju, jer u slučaju visoke izlaznosti jedna izborna jedinica može dati i više od jednog predstavnika za naredni parlamentarni saziv.

Ipak, možda najbolji očekivani efekat je unapređenje unutarstranačke demokratije, odnosno demokratizacija i decentralizacija procesa unutar političkih organizacija. Demokratski procesi se podstiču formiranjem jedne vrste unutrašnjeg pluralizma. Da bi stranka u ovom sistemu ostvarila dobar rezultat, ona mora da u velikom broju opština i gradova ima kvalitetne kandidate i timove, koji imaju prepoznatljivost u lokalnoj zajednici. Lokalnim političarima bi pre svega izborni rezultati bili ključni za probijanje u piramidi organizacije. Sa druge strane, u kasnijim scenarijima eventualnih sukoba i neslaganja, čelni ljudi stranaka ne bi mogli tako lako, kao do sada, da isključuju neistomišljenike ili da im uskrate mesto na listi za naredne izbore, jer bi plaćali izuzetno visoku političku cenu. A pretpostavka je da bi se, oduzimanjem navedenih disciplinujućih mehanizama iz ruku partijskih rukovodstava, unela i jedna nova i drugačija dinamika u unutarstranački život.

Autor je odbornik SO Stari grad u Beogradu