Zadužbina srpskih kraljeva iz porodice Mrnjavčević

Bogato ilustrovana i likovno opremljena monografija predstavlja zaokružen istraživački poduhvat u kojem se na metodološki savremen način sagledavaju i tumače pitanja vezana za živopis katolikona Markovog manastira – crkve Svetog Dimitirija u Sušici, jednog od najznačajnijih crkvenih spomenika srpskog umetničkog nasleđa u Severnoj Makedoniji.

Ova reprezentativna knjiga proistekla je iz autorkine doktorske disertacije, koja u razgovoru za Danas kaže da postoji više razloga zbog kojih je Markov manastir kod Skoplja, zadužbina kralja Vukašina Mrnjavčevića i njegovog sina Marka izabran kao istraživačka tema.

– Crkva Svetog Dimitrija u Markovom manastiru jedan je od centralnih spomenika srpske istorije i umetnosti druge polovine 14. veka. Reč je o jednom od tematski najrazvijenijih, idejno najsloženijih i umetnički najznačajnijih celina srpskog zidnog slikarstva iz pomenute epohe. Odlukom da se istražuje ova crkva i njeno slikarstvo popunjava se praznina koja postoji u srpskoj istoriografiji, jer je prva i jedina monografija o Markovom manastiru napisana 1925. godine. Prošlo je gotovo 100 godina i već duže vreme postoji potreba da se celovito i na osnovama savremene metodologije istorije umetnosti sagleda celokupno slikarstvo ovog manastira – objašnjava Marka Tomić Đurić.

O vremenu izgradnje i oslikavanja crkve svetog Dimitrija u Markovom manastiru svedoči oštećeni ktitorski natpis nad južnim vratima naosa: „Voljom Oca, ovaploćenjem Sina i silaskom Svetog Duha obnovi se i oslika ovaj sveti i božji hram svetoga i velikomučenika Hristova pobedonosca i mirotočivog Dimitrija s usrdnošću i trudom blagovernog kralja Vukašina s blagovernom kraljicom Jelenom i s mnogovoljenim im prvorodnim sinom, blagovernim kraljem Markom i Andreašem i Ivanišem i Dmitrom u leto 6885 (1376/1377); a ovaj manastir poče se graditi 6853 (1344/1345) u dane blagovernog cara Stefana i hristoljubivog kralja Vukašina, a svrši se u dane blagovernog i hristoljubivog kralja Marka“.

– Pojedini podaci izneti u ktitorskom natpisu ipak nalažu preispitivanje i ocenu istorijske vrednosti njegovog sadržaja. Naime, podizanje monumentalne crkve vezuje se za politički uspon i novostečeno Vukašinovo kraljevsko dostojanstvo. Graditeljske osobenosti crkve Svetog Dimitrija ukazuju na to da su se uslovi za podizanje ovako reprezentativne zadužbine stekli u vreme kada je Vukašin dobio kraljevsku titulu 1365. odnosno 1366, a da je gradnja završena najkasnije do njegove smrti 1371. godine. Reč je o najvišim dometima arhitektonskog stilskog izraza osobenog za grupu crkva iz skopske oblasti. Smatra se da su sve te crkve delo lokalnih graditelja, a da su protomajstori – tvorci arhitektonske koncepcije majstori koji su bili upoznati sa solunskom tradicijom, kao i graditeljstvom sa Primorja – objašnjava Marka Tomić Đurić.

Prema njenim rečima, slikari nisu ostavili svoje potpise, ali su njihova dela sačuvana u brojnim crkvama Srpskog carstva, pretežno u južnim krajevima i na teritoriji Kosova i Metohije.

– Važno je naglasiti da umetnički karakter slikanog programa u Markovom manastiru potiče iz tradicije stvarane u jugozapadnim oblastima Srpskog carstva, u kojima je od 1365. kao savladar cara Uroša Vukašin Mrnjavčević bio priznavan za kralja. One su u svom najvećem obimu obuhvatale Prizren, Prištinu, Novo Brdo, Skoplje, Prilep, Ohrid i Prespu. Skoplje i Ohrid bili su najznačajniji umetnički centri u državi Mrnjavčevića iz kojih su potekle te radionice i slikari – napominje autorka monografije.

Ona ukazuje da je Skoplje kao „centar Skopske mitropolije i prestonica Srpskog carstva bilo veoma važan grad i stecište umetnosti, iako najveći broj spomenika, crkva i drugih objekta, koji su poznati iz izvora, nije sačuvan do danas“. Ohridska škola bila je, kako ukazuje sagovornica Danasa, umetnički značajnija – rad njenih gradskih radionica kroz ceo 14. vek bio je posvedočen u većem broju crkava na teritoriji Ohridske arhiepiskopije.

– Umetnička rešenja u kojima je sadržina dramski naglašena putem ekspresivne snage gesta, boje i forme ostaće jedinstvena u srpskoj srednjovekovnoj umetnosti, a najbolji među slikarima ostvario je neka od najuspelijih dela u umetnosti poznih Paleologa – ističe Marka Tomić Đurić.

Tokom 13. veka u Nemanjićkoj Srbiji reprezentativna zdanja nastajala su isključivo voljom i sredstvima članova dinastije. U vreme kralja Milutina, u prvim decenijama 14. veka snažnu graditeljsku delatnost omogućio je materijalni uspon društva tako da se od treće decenije i vlastelinske porodice javljaju kao ktitori.

– U javnosti su najviše istaknute vladarske zadužbine, razume se zbog svoje reprezentativnosti i značaja. Ali, isto tako svoju vrednost ima i krug spomenika koje podiže vlastela, čiji izgled zavisi od njene ekonomske i političke moći. Kroz čitav 14. vek od vremena kralja Stefana Dečanskog do vladavine oblasnih gospodara poznate su brojne zadužbine srpske vlastele – odgovor je Marke Tomić Đurić na pitanje koliko se zna o srpskoj srednjovekovnoj vlasteli i njihovom neimarskim poduhvatima.

Politički uspon braće Vukašina i Uglješe Mrnjavčevića počeo je u doba vladavine cara Dušana, a posle njegove smrti i raspada Srpskog carstva postali su najmoćniji srpski vlastelini. Vukašin je još oko 1350. bio župan u Prilepu, a za vreme vladavine poslednjeg srpskog cara Uroša zagospodario je i Skopljem, a verovatno i Prizrenom, da bi 1365. postao carev savladar sa titulom kralja.

NJegov brat Uglješa dobio je titulu despota i Sersku oblast na upravu, gde je preuzeo vlast od Dušanove udovice carice Jelene.

Mrnjavčevići su moć dobrim delom gradili mudrom bračnom politikom- Uglješa se oženio Jelenom, u monaštvu Jefimijom, ćerkom gospodara Drame kesara Vojihne, rođaka cara Dušana. Sestru Jelenu udali su za Radonju, najstarijeg sina sevastokratora Branka Mladenovića, gospodara Ohrida i brata Vuka Brankovića, dok je Vukašinova kći Olivera bila supruga Đurađa Prvog Balšića.

Marka Tomić Đurić ukazuje da su braća Mrnjavčević „vladala u nekoj vrsti zajedništva i saradnje, jer granice između njihovih teritorija do danas nisu jasno poznate, niti su bile jasno podeljene, a i njihovi politički potezi su bili usklađeni i išli su ka istom cilju“.

– Prva generacija Mrnjavčevića imala je veliki politički uspeh koji je potpuno legitiman i odigrao se u okvirima srednjovekovnog srpskog državnog sistema – kaže sagovornica Danasa.

Ipak, kad se Ser prvi našao na udaru turskog širenja na Balkanu, srpska vlastela u matici nije podržala braću Mrnjavčević – obojica su poginula 26. septembra 1371. u bici na reci Marici, kod današnjeg Jedrena. Iako narodna epika tereti kralja Vukašina za smrt cara Uroša, poslednji vladar iz dinastije Nemanjića nadživeo je svog savladara nekoliko meseci, preminuo je 1371, početkom decembra.

Posle Maričke bitke Serska oblast prestala je da postoji, a veliki prostor Vukašinovog kraljevstva sveden je na skromno područje u Pelagoniji sa centrom u Prilepu, koje je nasledio njegov sin kralj Marko. On je prerastao u epsku ličnost iz srpske narodne poezije, koji se proslavlja i u predanjima drugih balkanskih naroda.

U duhu tradicije Nemanjića, čijim su stopama Mrnjavčevići planirali da krenu, Marko je prethodno nosio i titulu mladog kralja.

– Marko je bio prvo kraljević, a potom kralj. On je zaslužan za oslikavanje katolikona crkve svetog Dimitrija, a moguće i za neke završne graditeljske radnje. NJegov lik naslikan je na dva mesta u crkvi – u priprati i na južnoj fasadi. U priprati je kralj Marko prikazan kraj roditelja, kralja Vukašina i kraljice Jelene koji drže ktitorski model hrama, a dvojni ktitorski portret dvojice vladara naslikan je na južnoj fasadi. Pomenuti ktitorsko-vladarski portreti vrlo jasno pokazuju Markovo shvatanje vlasti i njegov odnos prema srpskom prestolu koji mu je legitimno pripao – ističe Marka Tomić Đurić.

Na pitanje da li Markov manastir može da se dovede u vezu sa drugim zadužbinama kraljevića Marka, poput crkve svete Nedelje u Prizrenu, sagovornica Danasa odgovara da „najveću vrednost ova crkva u prizrenskoj Potkaljaji ima kao epigrafski izvor koji svedoči da je Marko 1370/1371 imao titulu mladog kralja i da je to bila njegova ktitorija“.

– Šire gledano tada je u začetku bila vrlo ambiciozna politička ideja porodice Mrnjavčevića da dodeljivanjem titule mladog kralja Marku nastavi kontinuitet svog vladanja, samim tim što je nekoliko godina ranije njegov otac postao kralj savladar. Naime, 1365. prekinut je dvestagodišnji kontinuitet vladanja svetorodne dinastije Nemanjića, dok je kod porodice Mrnjavčević postojala jasna želja da preuzme vlast. Političke i druge istorijske okolnosti nisu dozvolile da se ta politička ambicija i ostvari – objašnjava Marka Tomić Đurić.

U vreme nastanka, Markov manastir je bio ekonomski veoma moćan i pored razvijenog monaškog života bio je poznat po prepisivačkom i prosvetnom radu. Izvori navode da je početkom 19. veka (od 1801. do 1818) iguman ovog manastira bio Kiril (Pejčinović), koji je tu otvorio manastirsku školu, obnovio biblioteku i sastavio svoju zbirku molitvi „Ogledalo“, štampanu 1816. u Budimpešti.

– U manastirskom kompleksu od konaka koji su delimično srušeni sačuvana je zgrada stare trpezarije, čiji su zidovi oslikani freskama iz 14. veka koje su stradale u požaru, usled čega su gotovo u potpunosti izgubile svoja originalna likovna svojstva. Pažnju svakako zaslužuje i pet najstarijih sačuvanih ikona – poprsne predstave Hrista Pantokratora, Bogorodice Odigitrije, svetog Jovana Preteče, svetog arhanđela Mihaila i svetog Dimitrija- koje predstavljaju najviše umetničke domete ikonopisa epohe Paleologa, a od 1973. godine čuvaju se u Muzeju grada Skoplja – ukazuje sagovornica našeg lista.

Predmet interesovanja srpske javnosti u matici postala je u drugoj polovini 19. veka nakon što je tadašnji profesor Velike škole Panta Srećković objavio u Glasniku Srpskog učenog društva da je u Markovom manastiru kod Skoplja video fresku nacionalnog junaka Marka Kraljevića i porodice Mrnjavčević.

Potom slede otkrića sa putovanja po Staroj Srbiji ruskog konzula i naučnika Ivana Jastrebova, ekspedicije vodećih srpskih naučnika tog doba, a značajnom napretku u metodologiji izučavanja fresaka Markovog manastira početkom 20. veka doprineo je francuski vizantolog Gabrijel Mije, čija je knjiga o srpskoj srednjovekovnoj arhitekturi „Stara srpska umetnost“ 2019. obeležila 100. „rođendan“.

Iz pregleda istraživanja Markovog manastira u 20. veku dalo bi se zaključiti da svi važniji radovi izvedeni u međuratnom periodu, a da do 2008. takoreći postoji „praznina“.

– Ne može se reći da je postojao veći vremenski vakuum u tom pogledu. Međuratni period bio je bogat kada je reč o istraživačkom i terenskom radu. Pomenuta monografija Lazara Mirkovića i Žarka Tatića, bila je rezultat velikih napora Narodnog muzeja u Beogradu koji je tada slao ekipe svojih stručnjaka na terene svuda gde se prostiralo srpsko srednjovekovno nasleđe. Konzervatorsko-restauratorski radovi izvedeni su u okviru organizovanih ustanova zaštite na teritoriji Makedonije i Skoplja tokom sedme decenije 20. veka. U narednim decenijama slede istraživanja koja su dala značajan broj radova, a neke teme kontinuirano okupiraju pažnju istraživača – napominje Marka Tomić Đurić.

Vlasništvo MPC

Markov manastir nalazi se u dolini Markove reke, kod sela Sušica, 17 kilometara južno od Skoplja. U vlasništvu je kanonski nepriznate Makedonske pravoslavne crkve i u njemu živi sestrinstvo. Marka Tomić Đurić kaže da je za istraživanja na terenu tokom izrade doktorske disertacije imala saglasnost MPC i NU Konzervatorskog centra u Skoplju. „Sestrinstvo na čelu sa igumanijom Ilijanom nije brojno, ali monahinje su požrtvovane i posvećene manastirskom životu.“

Akademizam prestoničke vizantijske tradicije

Crkva svetog Dimitrija u Markovom manastiru ima osnovu upisanog krsta razvijenog tipa sa kupolom i pripratom sa slepom kalotom. Narteks – priprata je samo stubovima odvojen od naosa – centralnog dela crkve. U 19. veku sa zadnje strane dozidan je otvoren trem. Istoričari umetnosti Vojislav Korać i Marica Šuput u knjizi „Arhitektura vizantijskog sveta“ ukazuju da je iznad naosa sačuvana kupola sa osmostranim tamburom, dok je postojeća kalota najverovatnije zamenila prvobitnu kupolu nad pripratom. „Graditelj pouzdanog obrazovanja uspeo je da usmeri moćnog ktitora ka rešenjima koja celini crkve daju visoku arhitektonsku vrednost. Osmostrana kupola i spolja trostrana oltarska apsida, kao i srazmerno zatvoreni zidovi, povezuju crkvu svetog Dimitrija sa tokovima vizantijske arhitekture bliskim provincijskoj tradiciji. Ali, po načinu zidanja u slojevima od jednog reda kamena i dva ili više redova opeke, kao i po dvospratnim ukrasnim nišama na apsidi, crkva je bliža prestoničkoj tradiciji, dok je arhitektura fasada urađena u najboljoj tradiciji akademskih rešenja srednjovizantijskog razdoblja“, navodi se u knjizi „Arhitektura vizantijskog sveta“.

Tim za vizuelni izgled

Za vizuelni izgled monografije zaslužan je Miroslav Lazić. Autor fotografija je Đorđe Đoković, a korišćena je i arhivska građa (crno-bele fotografije, crteži i akvareli Žarka Tatića) iz zbirke Narodnog muzeja u Beogradu.

Epska ličnost

Tačna godina i mesto rođenja kralja Marka Mrnjavčevića nisu poznati, pretpostavlja se da je rođen između 1335. u 1340, u vreme kad je car Dušan nosio titulu mladog kralja. Odrastao je na carevom dvoru, a zbog pažljive porodične bračne „kombinatorike“ najpre je bio oženjen Jelenom, ćerkom Radosava Hlapena, gospodara Bera i Vodena. Brak je raskinut kad je njegov otac dobio titulu kralja. Mrnjavčevići su navodno „pucali“ na više – na orođenje sa hrvatskim knezom Grgurom Šubićem, što je izazvalo protest pape Urbana Petog. Istoričari nisu sigurni da li je u pitanju baš Teodora iz kuće Šubića, pominju i udovicu vlastelina Grgura istog imena, sa kojoj je kralj Marko bio oženjen dok nije ponovo vratio Jelenu Hlapenovu. Jedan od najopevanijih junaka srpske epske poezije poginuo je 17. maja 1395. kao turski vazal u bici na Rovinama.