Reč kritičara: Predrag Protić

… koja pod nazivom Klasici i drugi donosi, kako stoji u najavi, šesnaest eseja o srpskim piscima u širokom rasponu od početka devetnaestog do prve decenije dvadesetog veka; od Prote Mateje Nenadovića i Jovana Sterije Popovića, preko Đure Jakšića i Stevana Sremca do Branislava Nušića i Borisava Stankovića.

Protićevi tekstovi nastajali su tokom proteklih godina i, osim dva, svi su objavljeni u naučnim i književnim publikacijama i časopisima. Knjiga ima tri poglavlja s tim što je u prvom samo esej koji se bavi temom Srpsko koje je kao jedan od kriterijuma vladalo u srpskoj romantičarskoj književnoj kritici. U drugom poglavlju od devet eseja dva su potpuno nova – reč je o tekstovima Đura Jakšić kao prigodan umetnik i Jakšićeva pesma „Otac i sin“ i njen prijem u srpskoj publici. Treći deo knjige donosi eseje o putopisima Save Bjelanovića, o konzervativizmu i pristrasnosti Stevana Sremca, o Branislavu Nušiću, Jeleni J. Dimitrijević i intrigantnoj temi – nasilju i časti u delu Borisava Stankovića.

Analizirajući koji je to kriterijum srpsko, Predrag Protić ističe da je njegovo uvođenje posledica uticaja Herderovih i Humboltovih ideja na naše romantičare, i nastojanja da se stvori nacionalna karakterologija Srba. Problem je, međutim, bio u definisanju šta je specifično srpsko u našoj književnoj produkciji – da li samo jezik? Srpski duh? Iznoseći zanimljive opservacije na ovu temu, Protić zaključuje da se književni kritičari terminom srpsko često i rado služe, ali ne podrazumevaju iste stvari; ono što je u to vreme smatrano srpskim, realizam će kasnije okarakterisati kao lokalnu boju…

U knjizi Predraga Protića po zanimljivosti i novim uvidima izdvajaju se i eseji Jovan Skerlić i Joakim Vujić, Fragmenti o NJegošu i dva, gore pomenuta, o Đuri Jakšiću. Protić analizira uzroke Skerlićevog nerazumevanja i neraspoloženja prema Joakimu Vujiću i zaključuje da je reč o različitim političkim opredeljenjima jednog i drugog, s tim što je Skerlić očito bio nepravedan prema Vujiću. Protićevi Fragmenti o NJegošu ukazuju na neke razloge Skerlićevog odnosa prema crnogorskom vladici – „Sud o NJegošu je, možda, jedan od najkurtoaznijih sudova koje je Skerlić izrekao o jednom našem piscu“, smatra Protić, poredeći Skerlićeve komplimente, ali bez oduševljenja, sa pašićevskom metodom saopštavanja: „I da se nešto kaže i da se ništa ne kaže; da se iz onoga što se nije reklo sazna ono što treba da se zna i što se nekazivanjem upravo kazalo“. To je jedna strana Skerlićevog odnosa prema NJegošu, dodaje Protić, napominjući da postoji i druga, koju tek treba utvrditi.

Knjiga Klasici i drugi Predraga Protića inspirativna je analiza književne kritike u vreme romantizma, a budućim istoričarima srpske književnosti biće od velike koristi s obzirom da je autor u svojim esejima naznačio moguće pravce novih istraživanja ovih tema, odnosno ličnosti o kojima se u tekstovima govori. Uz poznati stav da se posle celog jednog veka gleda drugačije na ono što se zbivalo, i na ono što je iz tih zbivanja proizlazilo, Protićeve pretpostavke, negde naznačene negde delimično smelo interpretirane, jesu osveženje u proučavanju naše književne prošlosti, i vredne su tačke od kojih treba krenuti u dalja istraživanja.