INTERVJU Aleksandar Bandović, autor izložbe „U ratu ne miruju muze“ u Narodnom muzeju: Kako je arheologija postala „smrtonosna nauka“

Viši kustog zbirke Gvozdenog doba Narodog muzeja Srbije, arheolog Aleksandar Bandović, autor je ove postavke, koja će trajati do 15. septembra i čiji se katalog uskoro očekuje.

On u intervjuu za Danas govori o važnosti Srbije za nacističku teoriju o „arijevskoj rasi“ i razlozima zbog kojih se na priču o vezi nemačke okupacije u Drugom svetskom ratu i srpske arholeogije, uključujući i formiranje ovdašnje posleratne službe zaštite čekalo osam decenija.

– Izložba je nastala kao plod višegodišnjeg istraživanja vezanog za istoriju srpske arheologije i njenih aktera. Otpočelo je kao deo doktorske disertacije o arheologu Miodragu Grbiću i njegovoj ulozi u Drugom svetskom ratu, pod mentorstvom profesorke Staše Babić, a kasnije se istraživanje nastavilo i razgranalo. Kada se govori o ratu i istorijskim prilikama ili neprilikama pažnja se usmeravala na velike ličnosti, događaje i sudbonosne bitke. U tom smislu arheologija i delatnost naučnika nisu, sve do poslednjih decenija, pobuđivala veće interesovanje istraživača. Međutim, osamdeset godina nakon završetka Drugog svetskog rata i dalje imamo štošta da naučimo, a lekcije koje su propuštene opet su došle na red – kaže Aleksandar Bandić.

Zbog čega je među istoričarima, ne samo kod nas, slabo interesovanje za nacističku zloupotrebu arheologije, čak i kad je reč o odnosu nacionalsocijalizma prema antici?

– U smislu interesovanja i istraživačkih projektata koji se bave ovim pitanjima se dosta odmaklo u Zapadnoj Evropi i samoj Nemačkoj. Na primer, još 1998, na jednoj velikoj arheološkoj konferenciji u Berlinu, po prvi put se otvoreno govorilo o „zastrašujućoj sinergiji“ nacizma i arheologije. U domaćoj istoriografiji, to nije bila važna tema, ali moram da pomenem istoričara Muharema Kresa koji je prvi pomenuo ratna iskopavanja Kalemegdana. Mirna Zakić je u knjizi o Podunavskim Nemcima i nacizmu obratila pažnju na Dupljajska kolica iz Gradskog muzeja Vršac i njihovu propagandu upotrebu u ratu. Kolege Rade Ristanović i Vladimir Krivošejev su se u knjizi „Okupirana kultura“ bavili okupacionom kulturnom politikom u Srbiji. Jedinu arheološku biografiju Adama Oršića Slavetića koja obuhata i godine Drugog svetskog rata napisao je kolega Marko Janković. Ja nisam istoričar, ja sam kustos i arheolog, koji je smatrao važnim ispričati priču kroz arheološke „naočare“ to jest kroz materijalnu kulturu, odnosno izložbu.

Za prostor Balkana kažete da je „ključ“ za nacističku teoriju o „arijevskoj migraciji“ u praistoriji koja je imala muke da dokaže „rasno jedinstvo“ Grka, Rimljana i Germana. Gde je u svemu tome Srbija sa svojim arheološkim lokalitetima u Banatu – „Dupljajska kolica“ i drugi primeri, ali i iz novije istorije poput beogradskog slučaja sa Eugenom Savojskim, austrijskim vojskovođom i državnikom italijanskog porekla, rođenim u Parizu?

– Ideja da je Srbija, odnosno Balkan, ključni prostor za migracije takozvanih Arijevaca nije nova. Ona ima svoju genezu od početka 20. veka. Nacistima je ova ideja bila ključna jer je kroz ideju praistorijskog „puta naroda“ rađanje klasičnih civilizacija Mediterana tumačeno kao plod migracionih talasa „Arijevaca“ sa Severa Evrope. U tom kontekstu, čak se i Rajnhard „Dželat“ Hajdrih, šef Glavnog bezbednosnog ureda „Trećeg rajha“, zainteresovao za arheološka istraživanja u Srbiji. Dakle, svaki aspekt praistorijske i istorijske prošlosti trebalo je podrediti hegemonističkom tumačenju.

Otuda i Eugen Savojski postaje nemački, „arijevski“ predak, a njegova ratovanja protiv Osmanlija opravdanje i poziv na buduća krvoprolića. Sazivanje prošlosti u sadašnjost trebalo je da razvije osećaj superiornosti i izabranosti, a time pruži ultimativno opravdanje za teror nad političkim i „rasnim“ neprijateljima i na kraju krajeva, za Holokaust.

Šta je Anenerbe – u srpskom prevodu „Nasleđe predaka“ – i kakva je bila uloga u Srbiji ove pseudonaučne organizacije koju je pre 90 godina, 1935. Hajnrih Himler osnovao radi širenja Hitlerovih „rasnih teorija“?

– Sam naziv organizacije je, uz dobro poznat izraz „krv i tlo“, deo nacističke frazeologije. Organizacija je nastala kao Himlerovo pseudonaučno čedo, međutim vremenom je prerasla u organizaciju pod čijim su okriljem radili i mnogobrojni naučnici. Ukratko, njeni ciljevi su bili da uz pomoć različitih naučnih disciplina i kroz različita istraživanja dokaže postojanje „arijevske“ superiornosti. Uzimajući u obzir koliku je važnost Anenerbe pripisivao arheološkim istraživanjima, organizacija je doprinela da arheologija, kao što kaže francuski arheolog Alan Šnap, postane „smrtonosna nauka“.

U Srbiji je Anenerbe finansirao iskopavanja Kalemegdana i Crne Bare, mapiranje i popisivanje arheološkog nasleđa u različitim muzejima, rad nemačkih istraživača, ali i pojednih srpskih studenata. Monopol nad arheološkim istraživanjima koji su dobili od ovdašnje kolaboracionističke vlade, sistematično mapiranje i popisivanje arheološkog nasleđa trebalo je da pruži čvrst osnov nemačkim istraživanjima u budućnosti.

Ko su bili ključni ljudi za Srbiju?

– Za sve arheološke aktivnosti ključnu ulogu u Srbiji je imao Johan Albreht fon Rajsvic. On je ispred Vojnoupravnog štaba u Beogradu bio inicijator saradnje sa Anenerbeom, i čovek koji je kontrolisao sve resurse. Rajsvic i Vilhem Unfercagt, nemački arheolog koji je bio rukovodilac istraživanja na Kalemegdanu, bili su dobro upoznati sa ovdašnjim prilikama budući da su u Jugoslaviji boravili pre rata. Među brojnim nemačkim arheolozima koji su okupaciju Srbije doživeli kao priliku za istraživanja ističe se Kurt Vilfonzeder koji je svojim arheološkim aktivnostima u Banatu, između ostalog, nastojao da doprinese nacifikaciji Podunavskih Nemaca.

Da li postoji i kakva je veza Anenerbe sa posleratnim službama zaštite spomenika kulture u Srbiji?

– Tokom okupacije, donošenjem prvog „Zakona o zaštiti starina“, 5. maja 1942, nastao je i „Centralni zavod za zaštitu starina“. Prema jednom ugovoru sa organizacijom Anenerbe koji je potpisao Velibor Jonić, tadašnji Ministar prosvete, Centralni zavod se obavezao na dugogodišnju saradnju sa Anenerbeom.

To znači da su podaci o kulturnom nasleđu koji su bili prikupljani od strane srpskih stručnjaka tokom rata, u isto vreme bili dostupni i korišćeni od nemačke strane. Posle rata prikupljena građa iskorišćena je tokom procesa osnivanja Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture. Osim transfera znanja, dogodio se i transfer stručnjaka koji su kao saradnici ratnog „Centralnog zavoda“ nastavili rad u novoosnovanom Republičkom zavodu ali i u brojnim drugim ustanovama zaštite. Dakle, iako nije očigledna veza, u prvom redu ljudska i profesionalna, postoji.

Kakva je bila uloga Milana Kašanina, tadašnjeg direktora Muzeja kneza Pavla, u organizovanju stručnih kurseva od 1942. do 1944. za potrebe stvaranja stručnog kadra?

– Uloga Milana Kašanina u samom Muzejskom kursu nije bila velika. On jeste bio jedan od predavača na kursu, ali ideja o kursu je nastala u kružoku kvislinških ideologa Velibora Jonića, Vladimira Velmar Jankovića, kustosa Miodraga Grbića i samog Rajsvica. To ne znači da je Kašanin pokazao nekakav otpor toj ideji. Štaviše, kroz Muzejski kurs i odgoj novih generacija muzealaca izgledalo je da se doprinosi idejama „Nove Srbije“ u „Novoj Evropi“, a pod vođstvom nacističke Nemačke.

Da li se zna šta je sve od kulturnog blaga izneto iz Srbije tokom Drugog svetskog rata i kakva je njegova posleratna sudbina?

– To je posebna tema, i čini mi se da iako postoji dokumentacija nastala kroz aktivnosti Reparacione komisije, nije moguće sasvim precizno suditi o sudbini kulturnih dobara. Podaci kojima raspolaže Narodni muzej Srbije govore o desetinama umetničkih dela i arheoloških artefakata koji su u ratu bili konfiskovani od različitih nacističkih organizacija, uključujući pripadnike Rozenbergovog štaba. Iz kolekcija Muzeja grada Beograda takođe su nestajala umetnička dela.

Neka od konfiskovanih umetničkih dela su posle rata pronađena, ali drugima se izgubio trag. Nebrojeni umetnički predmeti koje su bili u privatnom vlasništvu, naročito ovdašnjih jevrejskih porodica, završili su u „Trećem rajhu“. Nakon Drugog svetskog rata Reparaciona komisija FNRJ je bila zatrpana brojnim zahtevima iz bivših jugoslovenih republika. Deo problema u slučaju reparacije moguće je pronaći u činjenici da je predratna dokumentacija o kulturnim dobrima najblaže rečeno bila izuzetno oskudna.

U ulozi političke sluškinje

Da li se između primera o kojima govori izložba „U ratu ne miruju muze“ može povući bilo kakva paralela sa onim što se događa sa arheologijom na Kosovu i Metohiji, pogotovo posle uvođenja protektorata UN 1999. i njenom zlupotrebom u stvaranju i negovanju nacionalnih mitova?

– To je zanimljivo pitanje koje bi zahtevalo opširnu elaboraciju i navođenje ne samo ovog već i mnogih drugih primera prisvajanja i izvitoperenog tumačenja arheološkog nasleđa. Verujem da su muzejske izložbe upravo prilike da se zapitamo i otvorimo ovo i slična pitanja kako bismo ih zajednički u dijalogu moguće odgovorili.

Imajući u vidu da nas svaka od tematskih celina na izložbi navodi da se zapitamo kako se to jedna, tada mlada nauka, nađe u ulozi političke sluškinje i kako je moguće da čitav jedan narod potpadne pod uticaj, istina primamljive, ali propagandističke fatamorgane o rasnoj superiornosti, nadam se da ćemo tokom trajanja izložbe imati mnogo prilika da otvoreno razgovaramo o ovim i brojnim drugim pitanjima.