Vodenice Šumadije nisu samo mlele žito, već i ispredale priče

Mlinovi za preradu žitarica se u našim krajevima pominju u 13. veku. Zbog velike materijalne vrednosti bili su u vlasništvu vladara, vlastele i manastira. U periodu pod Turcima, vlasništvo su begova i feudalaca, ali i bogatih crkvenih velikodostojnika.

Nakon Prvog srpskog ustanka vodenice preuzimaju narodne starešine i knez Miloš. Vodenice su mogle biti i svojina celog sela, roda ili njegovog dela, kao i porodične zadruge. U 20. veku, kao i danas, najčešći oblik svojine je ortačka vodenica, a sasvim retko jednog vlasnika

– U Šumadiji je zastupljen tip vodenice potočare. Kroz čitavo svoje postojanje ona je sačuvala isti mehanizam rada i izgled. U kragujevačkom naselju Grošnici je prema popisu objavljenom 1871. godine bilo 16 vodenica a do 1920. -ih radilo je 35 njih, navodi Nataša Nikolić, etnološkinja Narodnog muzeja u Kragujevcu.

Veliki deo njih nestao je izgradnjom brane „Vodojaža” (1931-1938.), neke su spaljene i uništene tokom rata, a pedesetih godina ih je potpuno „dokusurila” industrijska proizvodnja hleba i brašna koje je moglo da se kupi u svakoj prodavnici.

– Sve do kraja 20. veka u Grošnici je radilo šest vodenica, a danas samo jedna Zorana Timotijevića, koju ju je nasledio od pradede, navodi Nataša Nikolić.

Inače, ona je uz pomoć kolega Jelene Munjić, etnološkinje-antropološkinje Zavoda za zaštitu spomenika kulture Kragujevac i Gorana Milosavljevića, istoričara iz Istorijskog arhiva Šumadije koautorka obnovljene postavke najpoznatije – Petrove vodenice u Grošnici.

Petrova vodenica podignuta je krajem 18. veka od kamena, sa ćeramidom i krovom na tri vode. U njoj je u julu 1941. godine oformljen Kragujevački partizanski odred koji je učestvovao u formiranju Prve proleterske brigade. Prošle godine obnovljenu postavku u Petrovoj vodenici otvorila je ministarka Kisić Tepavčević što nije zanemarljivo za istoriju vodeničarstva u ovim krajevima.

Vodenice su u Šumadiji građene od kamena, tesanih brvana ili čatme. Najčešće su dvodelne, sa sobom za vodeničara. Njihov mlinski mehanizam pokretala je voda sa jaza.

Po rečima Nataše Nikolić, stariji način beleženja količine predatog žita na meljavu vršen je uz pomoć raboša, a kasnije se ćumurom zapisivala na brvnu vodenice. Žito u zrnu mereno je vagom ili kantarom, a samleveno drvenim sudom – mericom. Ujam ili ušur uziman je u procentima i iznosio je 10 posto od donete količine žita.

Posebna prostorija za boravak vodeničara je vodeničareva soba. Kako je u prošlosti vodenica najčešće bila ortačka, svako je imao svoj udeo i srazmerno tome određen broj dana i sati koje je provodio u njoj meljući žito.

– U sobi se nalazio krevet, furuna za grejanje, žiža, a kasnije fenjer za osvetljenje. Vodeničar je boravio u vodenici, vodio brigu o ispravnosti vodenice, o redu mlevenja, vršio sitnije popravke, primao žito, izdavao brašno i uzimao ujam, navodi Nataša Nikolić.

Posebnu veštinu iziskivalo je pravljenje vodeničnog kamena, odnosno majstorstvo i rudarski posao da se on „izvuče” stene, iz jednog komada u obliku kruga. Danas više niko u Srbiji ne poseduje ovu veštinu već se vodenični kmenovi prave od komada u kalupu zalivenih betonom.

Najviše kod Stragara na reci Srebrenici

Po etnološkinji-antropološkinji Jeleni Munjić, koja je pre četri godine uradila knjigu i izložbu o vodenicama Šumadije, na reci Srebrenici koja sa Rudnika teče put Stragara, nalazi se očuvano osam vodenica od kojih su neke bile i valjarice. Nekada je na ovoj reci bilo više 50 vodenica.

Velika vodenica se nalazi na desnoj obali reke Srebrenice. Sagrađena je od kamena, osim severnog zida koji je od brvana. Ima dva jaza, jedan iz reke Srebrenice i drugi od reke Kozjače.

Cicića vodenica se nalazi na desnoj obali reke Srebrenice i ona je jedina koja je trenutno u funkciji. Ova građevina je prerađena 50.-ih godina tako da je sada sagrađenaod kamena, a prvobitno je bila od brvana. Obavljala je i funkciju valjarice. I danas melje najbolje i najzdravije domaće brašno svih vrsta od belog, preko kukuruznog, projnog, ražanog i heljdinog.

– Vodenica je u našoj porodici preko 300 godina. Znam da nabrojim čak sedam generacija vlasnika unazad, kaže Miroslav Cicić, dok prima goste i turiste u vodeničarevoj sobi.

Rakina vodenica, podignuta je takođe na desnoj obali reke Srebrenice i obavljala je funkciju vodenice i valjarice. Reč je o jednodelnoj građevini zidanoj u kamenu koja je nadkrivena jednostavnim dvovodnim krovom pokrivenim biber crepom.

Leskovačka vodenica je sagrađena u drugoj polovini 19. veka. Podignuta je nad jednim jazom koji vodi iz Čestinske reke. Građena je kao dvodelna polubrvnara. Mlela je na jedan kamen, koji je očuvan zajedno sa drvenim sandukom, a danas nije aktivna.

Dušanova vodenica je podignuta nad jednim jazom koji vodi iz reke Osaonice. Sagrađena je od horizontalno slaganih, na krajevima unizanih, hrastovih talpi i postavljena na kamenim temeljima. Krov je na četiri vode, a krovni pokrivač ćeramida. U osnovi je dvodelna građevina koja ima mlinarevu sobu u zadnjem delu i prostoriju za mlevenje. Vredan detalj su svakako vrata na žujicu koja su očuvana na prostoriji za mlevenje. Zgrada je renovirana tako da su delimično sačuvani originalni delovi, a delom su zamenjeni novim materijalima.

Vodenica u Ždraljici podignuta je nad jednim jazom, postavljena na temelj od lomljenog kamena. Sagrađena je od horizontalno slaganih, na krajevima unizanih hrastovih talpi. Krov je četvorovodan, pokriven biber crepom. Vodenica je u novije vreme renovirana i danas je u funkciji.

Mesto okupljanja vampira i bajanja đurđevdanske magije

Vodenice su bile mesto u kojima se okupljalo stanovništvo ne samo jednog sela već i okolnih naselja.

U narodnom verovanju, vodenica je mesto gde se okupljaju natprirodna bića: vampir i đavo, što je tema mnogih narodnih pripovedaka, pesama, bajki i filmova, od kojih je najpoznatiji „Leptirica” Đorđa Kadijevića, prvi jugoslovenski horor film (1973.) snimljen prema motivima Glišićeve pripovetke „Posle devedeset godina”.

Brojni su običaji vezani za Đurđevdan i prskanje vodom omahom ili omajom koja se odbija od vodeničnog točka. Uoči ovog praznika prskane su stoka i košnice vodom omajom, radi njihove zaštite od bolesti, a voće je prskano u cilju zaštite od gusenica. Na Đurđevdan je devojka zahvatala omaju, da bi njome poprskala momka, koji bi tako omađijan „jurio” za njom.

Dete koje ne govori vodilo se u vodenicu da bi bajanjem progovorilo „kao čeketalo”. Tada je mešena lepinja od prvog samlevenog brašna iz vodenice i davana je detetu da pojede ili je dete zapajano vodom koja je sipana niz čeketalo. Ove imitativne magijske radnje trebale su da omoguće ozdravljenje, napredak i ispunjenje želja.

Prazna vodenica – beskoristan razgovor

Zbog osnovne radnje – mlevenja, vodenice su kod svih slovenskih naroda a ne samo Srba metafore govora i brbljivosti.

Brojne su naše narodne izreke vezane za vodenicu poput: melje kao vodenica, tera vodu na svoju vodenicu, vredan je i radan ko donji vodenični kamen, težak ko vodenični kamen, progutao čeketalo, smeje se kao lud na brašno, naslušao se priča kao u vodenici, prazna vodenica – beskoristan razgovor, u ustima mu čitava vodenica, jezik je žrvanj, melje što god padne pod njega, čekeće k’o da ga je otac napravio u vodenici i mnoge druge…

Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.

Još vesti iz ovog grada

„Tajna, mir i/ili tišina” izložba grafika Nevenke Stojsavljević u Galeriji „Mostovi Balkana”

Škola i radionica nemačkog i francuskog filma u Kontakt galeriji SKC-a Kragujevac

Udruženje „Nova svetlost“: Kragujevački oružari vraćeni sa pregleda zbog neoverenih knjižica

Postižu vrhunske rezultate u zemlji i svetu: Prirodno-matematički fakultet u Kragujevcu obeležio 52 godine rada