Većina inicijativa za pomirenje je propala, retki primeri saradnje dve zajednice

U ovom periodu najveća postignuća na Kosovu mogu se videti u razvoju urbanih centara, pre svega razvoju Prištine, ali i drugih gradskih sredina, kao i u izgradnji autoputeva prema Albaniji i Severnoj Makedoniji.

Razvija se i privatni sektor, prvenstveno u uslužnim delatnostima, a sve više se ulaže u proizvodnu i prerađivačku industriju koja je orijentisana ka izvozu na tržište Zapadne Evrope. Kosovo karakteriše veliki broj mladih ljudi koji su naročito vidljivi u urbanim centrima, gde se oseća dinamika života koja je karakteristična za ostale gradove u jugoistočnoj Evropi – šetališta su puna restorana i kafića gde se uživa u ispijanju kafe i gde se obavlja većina poslova.

Srpske sredine na Kosovu podeljene su između kompaktnog severa, razuđenog juga i uglavnom iseljene Metohije. U svakoj od ovih celina važe različite zakonitosti koje međusobno imaju vrlo malo dodirnih tačaka.

U Metohiji Srbi uglavnom žive u malobrojnim seoskim sredinama, tzv. enklavama, koje su retko međusobno povezane. Ova sela su uglavnom povratnička, mada među njima ima i onih koja su uspela da opstanu u teškim godinama neposredno nakon rata. U njima nema razvijenog društveno-ekonomskog života, a stanovništvo se uglavnom bavi poljoprivredom.

Srpska pravoslavna crkva ima veliki uticaj na svakodnevni život građana, a neretko je i jedini poslodavac jer angažuje radnu snagu za obrađivanje svojih imanja i za rad sa gostima većih manastira. U retkim slučajevima stanovništvo se uključuje u politički život u svojim opštinama u kojima dominiraju Albanci, mada postoje kontakti između predstavnika lokalne zajednice i predstavnika opštine u kojima oni žive.

U sredinama na centralnom Kosovu Srbi su okupljeni u opštinama, bilo onim koje su postojale i pre rata (npr. Štrpce i Novo Brdo) ili novoformiranim opštinama (Gračanica, Parteš, Klokot) koje su rezultat Ahtisarijevog sporazuma na osnovu kog je napisan i Ustav Kosova.

Iako su neke od ovih opština međusobno povezane, one nemaju zajedničko političko delovanje već koordiniraju svoj rad u okviru Srpske liste čiji su predstavnici na čelu svih lokalnih samouprava sa srpskom većinom na Kosovu.

Opštine na centralnom Kosovu rade po zakonima Kosova i predstavljaju centar društveno-političkog i ekonomskog života. U njima srpsko stanovništvo pokušava da obezbedi opstanak funkcionišući između kosovskih i srpskih institucija.

Kosovske institucije su uglavnom vezane za oblast lokalne samouprave, pravosuđa i policije, dok su srpske institucije prisutne u oblasti obrazovanja, zdravstvene i socijalne zaštite. U ovim opštinama uglavnom se živi od rada u javnim institucijama ili od socijalne pomoći, dok je privatni sektor uglavnom nerazvijen.

Neophodnost preživljavanja naterala je stanovništvo ovih opština da se integriše u kosovski pravni sistem i prihvati realnost na Kosovu, tako da je stepen njihove interakcije sa komšijama Albancima mnogo veći nego u drugim sredinama.

Kako bi se lakše i bezbednije kretali, u ovim sredinama, između ostalog kao i u metohijskim selima i enklavama, građani uglavnom voze automobile sa „kosovskim“ registarskim oznakama i služe se „kosovskim“ ličnim kartama i drugim putnim dokumentima.

Stanovnici severa Kosova žive u svojevrsnom institucionalnom hibridu u kojem se smenjuju i dopunjuju institucije koje funkcionišu po zakonima Kosova i po zakonima Srbije. Naime, četiri opštine na severu Kosova su odolevale integraciji u kosovski pravni sistem od završetka rata do potpisivanja Briselskog sporazuma, 2013. godine.

Nakon Briselskog sporazuma najviše promena došlo je u funkcionisanju lokalnih samouprava, pravosuđa, policije i radu mobilne telefonije jer su prema potpisanim sporazuma ove oblasti integrisane u kosovski pravni sistem. Međutim, na severu Kosova još je snažno prisustvo institucija Republike Srbije, pre svega u oblasti obrazovanja zbog prisustva Univerziteta, zatim zdravstva u okviru kog funkcioniše i bolnica u Kosovskoj Mitrovici, kao i veliki broj ostalih institucija u oblasti socijalne zaštite, i slično.

Više od 80 odsto stanovništva na severu Kosova zavisi od funkcionisanja institucija Republike Srbije pa samim tim život u ovim sredinama je znatno vezaniji za Beograd i druge sredine u centralnoj Srbiji nego za Prištinu.

Na severu Kosova na automobilima se uglavnom koriste registarske oznake „KM“ izdate od strane MUP-a Republike Srbije. Stanovništvo sa severa Kosova retko putuje ka Prištini i ima vrlo malo interakcije sa kosovskim Albancima i drugim zajednicama koje žive na Kosovu.

Međutim, poslednjih godina sve više Srba sa severa Kosova zbog kupovine neophodnih namernica odlazi u južni deo Mitrovice, ili do velikih tržnih centara u Prištini. Jedan deo Srba iz severnih opština radi u kosovskim institucijama ili u međunarodnim organizacijama smeštenim u Prištini, tako da oni svakodnevno putuju do Prištine i nazad. Albanci retko putuju na sever Kosova, oni koji to čine uglavnom dolaze zbog posla koji je najčešće vezan za izvođenje građevinskih radova ili kupovine ogrevnog drveta.

Javni sektor je najveći poslodavac stanovnika opština na severu Kosova. U privatnom sektoru dominira trgovina i sektor usluga. Javna ulaganja podstiču razvoj građevine kao sektora, a postoji sve više porodičnih inicijativa za razvoj poljoprivrede i prerade hrane.

Poslednjih godina je primetan i razvoj turizma. Među preduzećima, najveći poslodavac je Trepča koja još uvek zapošljava značajni deo radnika. Kulturni i sportski život je isključivo vezan za centralnu Srbiju, bez ikakve interakcije sa kosovskim institucijama, organizacijama i sportskim savezima.

Najveći strahovi srpskog stanovništva na Kosovu su oličeni u osećaju nedostatka bezbednosti, pravnoj nesigurnosti i vladavini zakona. Briselski sporazum je doneo određene pozitivne promene ali i dalje postoji veliki broj bezbednosnih izazova sa kojima se suočavaju stanovnici srpskih sredina ne samo na severu već i u drugim delovima Kosova.

Poslednjih godina su zabeleženi mnogobrojni upadi specijalnih policijskih snaga u srpske sredine na severu Kosova koji su uneli nemir među lokalnim stanovništvom, ali nisu izazvali veće posledice po mir i bezbednost građana u ovim opštinama.

Na severu Kosova takođe postoje izvesni bezbednosni problemi koji nisu isključivo vezani za međuetničke tenzije već za nedostatak primene instrumenata za vladavinu zakona. Automobili političkih protivnika su često na meti piromana a ubistvo Olivera Ivanovića je ostavilo veliki ožiljak na politički i društveni život među Srbima na severu Kosova.

Kao zaključak, na Kosovu etničke zajednice i dalje žive paralelnim životima koji na rašomonski način svaki za sebe neguju svoju verziju prošlosti. Ovi narativi su još uvek toliko snažni da više teže ka daljoj polarizaciji društva nego ka približavanju istih.

Većina inicijativa za pomirenje je propala, a retki su primeri saradnje dve zajednice, naročito u oblasti politike, obrazovanja, zdravstva, kulture i sporta.

Postoji značajna saradnja u privatnom sektoru kao i u radu organizacija civilnog društva, mada rezultati ove saradnje nisu institucionalizovani pa samim tim nisu ni održivi.

Kretanje na putevima je sigurno iako saobraćajna kultura nije na zadovoljavajućem nivou. Boravak u većim urbanim centrima kao što su Priština, Prizren ili Peć je prijatan i na ulicama ovih gradova često se može čuti srpski jezik. Ovih dana je možda najzanimljivije na Brezovici gde Srbi, Albanci i ostali turisti zajedno uživaju u zimskim sportovima.

Autor je direktor Instituta za teritorijalni ekonomski razvoj (InTER)