Odnosi među poslednjim Obrenovićima bili su beskrajno složeni i česta tema evropske štampe tog vremena, ističe istoričar Uroš Milivojević, autor knjige „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović”.
Sa dolaskom Aleksandra Obrenovića na vlast ponavlja se i priča „šta bi bilo kad bi bilo”, jer su ponovo namesnici i sama kraljica Natalija gledali kako da ga ožene sa nekom ruskom ili, ako to ne uspe, onda barem crnogorskom pricezom. Sa druge strane, sve do Aleksandrove ženidbe sa Dragom Mašin, kralj Milan se zanosio time da sina oženi nekom austrijskom ili nemačkom princezom.
– Aleksandrova ženidba sa Dragom Mašin, rođenom Lunjevica u političkom pogledu je potpuni promašaj. Tim činom se mladi kralj otuđio od roditelja a tadašnja srpska vlada momentalno je dala ostavku, i to je početak kraja dinastije Obrenović, smatra Milivojević.
Iako je kralj Aleksandar Dragu video, sasvim slučajno kao dete, na dan njenog venčanja sa inžinjerom Svetozarom Mašinom, a potom i 1893. godine u Kladovu, već kao udovicu i dvorsku damu svoje majke, trajan pečat na njega ostavio je naredni susret sa njom u Bijaricu, mestu u Francuskoj gde je boravila bivša kraljica Natalija.
Zamoren vladarskim obavezama, mladi kralj Aleksandar stigao je početkom 1895. godine u francusko letovalište na odmor, sa željom da nagovori majku da se vrati u Srbiju. Ishod posete bio je takav da je kralj željno očekivao dolazak kraljice Natalije u Beograd, ali ne samo zbog majke već i zbog sledećeg susreta sa njenom dvorskom damom Dragom Mašin.
Kraljica Draga – hromolitografija na hartiji prema izgubljenom portretu Vlaha Bukovca – Muzej rudničko-takovskog kraja Gornji Milanovac
Kralj Aleksandar Obrenović – Vlaho Bukovac – 1901. godine Narodni muzej Beograd
Draga Mašin rođena je 23. septembra 1866. godine u Gornjem Milanovcu u porodici visokog činovnika Pantelije Lunjevice i njegove supruge Anđe. Draga je imala stariju sestru Hristinu, a posle nje roditelji su dobili sinove Nikolu i Nikodija i još dve ćerke Đurđinu i Anu-Vojku.
Dragin brat Nikola ime je dobio po dedi, poznatom trgovcu Nikoli Milićeviću Lunjevici (1767. – 1842.). Milićević je bio učesnik u oba ustanka, srodnik kneginje Ljubice i dever na njenom venčanju sa Milošem Obrenovićem. U kasnijem periodu bio je ortak u trgovini kneza Miloša, ali je njegovo bogatstvo, baš kao i kneževa naklonost, vremenom okopnelo.
Dragin otac ostvario je uspešnu činovničku karijeru, delimično zahvaljujući i starim vezama Lunjevica sa Obrenovićima. Panta Lunjevica je od 1869. godine bio okružni načelnik poznat po strogosti i odvažnosti. Pošto je penzionisan zbog bolesti preselio se u Beograd sa porodicom. Njegova smrt 1887. godine označila je prekretnicu za celu porodicu. Draga je već bila udovica kada joj je otac umro.
U vreme svog venčanja 1883. godine Draga je imala 17 godina dok je njen suprug bio 15 godina stariji. Dragin bračni život nije bio lak. Mašin je bio darovit čovek školovan na nemačkim univerzitetima, poliglota i prevodilac. Interesovao se nakratko za politiku uz mlade liberale. Međutim, prema rečima Milana Jovanovića Stojmirovića „bio je fantasta i alkoholičar”. Smrt od srčanog udara ga je zadesila u maju 1886. godine na putu.
Kao udovica Draga se vratila u roditeljski dom. Ubrzo je ostala i bez oca, a majka je bila sklona alkoholizmu. Porodični prihodi spali su na dve udovičke penzije i neredovne prihode sa porodičnog imanja u Lunjevici.
Draga, koja se nekada školovala u Višem ženskom zavodu u Beogradu, poznavala je nemački i francuski jezik, koje je, uz supruga dodatno usavršila.
Porodica Pantelije i Anđe Lunjevice (Draga je devojčica u sredini izmđu sestara Hristine i Đurđine) fotografija iz 1886. godine – Biblioteka grada Beograda
Sestre kraljice Drage – Hristina Ana Vojka i Đurdjina u Minhenu 1906. godine – fotografija je objavljena u knjizi Čedomilja Mijatovića „Kraljevska tragedija”
U narednim godinama okrenula se prevođenju i pisanju. U časopisu Vladana Đorđevića „Otadžbina” za 1883. godinu objavila je jedan od prvih prevoda. Nizali su se prevodi pripovedaka i romana, uglavnom kriminalističkih, ali i dramskih dela.
Draga je postala članica Beogradskog ženskog društva tako da je najviše sarađivala sa njihovim časopisom „Domaćica”. Prevode romana, novela i aforizama potpisivala je inicijalima D. S. M. (Draga Svetozara Mašina), a svoje radove pseudonimom Rudničanka.
Upravo zahvaljujući listu „Domaćica” tačnije literarnom odboru Ženskog društva, Draga je upoznala kraljicu. Natalija je bila pokroviteljka Beogradskog ženskog društva od njegovog osnivanja 1875. godine. Dragino građansko poreklo i obrazovanje bili su odgovarajući za mesto kraljičine družbenice.
– Ja sam u njeno poštenje više verovala nego u svoje sopstveno, pisala je 1898. godine kraljica Natalija svom komorniku Simonoviću.
Odlazak u Bijaric doneo je velike promene u Draginom životu. U visokom društvu ponašala se skromno i stidljivo. Žena italijanskog poslanika u Beogradu zapisala je „kako su gosti pomislili da je Draga kraljičina sobarica”. Kako bi Draga što bolje odgovorila na zahteve svog novog položaja, kraljica Natalija joj je unajmila učitelja francuskog jezika i lepih manira.
Natalija se prema Dragi ponašala blagonaklono. Bila je voljna da je materijalno pomogne u slučaju ponovne udaje. Po želji kraljice Natalije, najmlađa Dragina sestra Ana-Vojka bila je poslata u jedan zavod za školovanje devojaka u blizini Bijarica.
Kraljica Natalija i kralj Aleksandar i dvorska dama Draga Mašin sa sestrom Anom Vojkom Lunjevicom u Bijaricu sa brojnom svitom – fotografija iz 1895. godine
Odnosi između kraljice i njene dvorske dame postao je još složeniji od 1895. kada je kralj Aleksandar Obrenović počeo da primećuje Dragu. Posle susreta u Bijaricu, usledio je bliže upouznavanje u Beogradu, gde su Natalija i Draga boravile u junu i julu 1895. godine.
Posle davljenja u Atlantiku kralj joj „ukrao prvi poljubac”
Pored blizine Drage Mašin, kralju je prijalo i majčino prisustvo na dvoru. Atmosfera je najzad, postala porodična a kralj je uživao u zabavama i izletima. Kada je Natalija krenula put Bijarica, Aleksandar joj se pridružio i pored negodovanja javnosti što kralj opet napušta zemlju i vladarske dužnosti.
Iz Bijarica su ubrzo stigle zabrinjavajuće vesti. Aleksandar se, u avgustu 1895. godine umalo udavio tokom plivanja u Atlantiku. Talasi su odvukli njegovog učitelja plivanja, ali je mladi kralj uspeo da se spase. Draga je burno propratila čitav događaj. Aleksandar je iskoristio priliku da je upita „da li je brinula za njega” i da joj „mladićki ukrade prvi poljubac”.
Krajem 1895. godine Natalija je ponovo došla u Beograd. Usledila je zima ispunjena balovima i poselima a javnost je prebacivala kraljici Nataliji da se ponaša rasipnički i utiče loše na sina, koji zbog zabava zanemarije vladarske dužnosti.
U toku 1896. godine postojećim optužbama na račun kraljice pridružila se još jedna – da korsiti svoju dvorsku damu kako bi ostvarila uticaj na Aleksandra. Više ljudi iz kraljičine okoline skretalo joj je pažnju na bliskost Aleksandra i Drage i nedoličnost takve veze. Međutim, Natalija je glavnu pretnju videla u mogućnosti da se Milan ponovo približi sinu i vrati u Beograd.
Početkom 1897. godine, posle dosta oklevanja Draga Mašin postala je Aleksandrova ljubavnica. Kraljica Natalija se na nimalo suptilan način, upoznala sa ovom činjenicom tokom letnjih meseci u vili Obrenovića u Smederevu. Draga je napustila Natalijinu službu u jesen 1897. godine, posle javne uvrede koju joj je Natalija uputila pred zvanicama u vili Sašino u Bijaricu.
Kralj Aleksandar i kraljica Draga na balkonu neposredno posle veridbe iz 1899. godine
Draga Mašin je stigla iz Bijarica u Beograd 26. decembra 1897. godine u najvećoj tajnosti. Nastanila se u domu svoje sestre Hristine. Uz Aleksandrovu pomoć, pošto je kralj uzeo zajam kod bečkih Rotšilda, kupila je kuću u blizini dvora – na uglu Krunske i Resavske ulice. Njena veza sa kraljem nije dugo mogla ostati nezapažena u maloj beogradskoj sredini. Draga se u početku ponašala dikretno.
Njen uspon izazvao je komešanje u beogradskoj čaršiji. Kraljeva ljubavnica bila je meta intriga i ogovaranja, napada i anonimnih pretnji u pismima. Ulje na vatru dolivala je i kraljica Natalija svojom prepiskom sa beogradskim prijateljima.
Kralj Aleksandar, zaštitnički nastrojen prema Dragi, reagovao je na to burno i nepromišljeno. Prekinuo je veze sa majkom a muževe gospođa koje su se zamerile Dragi, lišavao je službe i vladarske naklonosti.
Prema ocu je bio pažljiv, obnovivši dobre odnose sa njim. Moguće je da je bivši kralj Milan vezu sa starijom, dobrodržećom udovicom smatrao prikladnom za sina koga je, zbog nesnalaženja u ženskom društvu jednom prilikom nazvao „apsolutnim levakom”. Pored toga i sam je imao slično iskustvo u mladosti, jer je pre njegove ženidbe sa Natalijom Milanova najznačajnina veza bila sa udovicom Leposavom Novaković.
Kao i Natalija u Rusiji, Grčkoj i Crnoj Gori i Milan je tražio mladu za Aleksandra ali u Austrougraskoj. Proračunat i strpljiv kralj Aleksandar pleo je svoje planove. Ocu je u martu 1899. godine uzgred spomenuo želju da se oženi Dragom. Ovaj trenutak iskrenosti pretvorio se u svađu oca i sina. Obe strane su procenile da je radi mira u kući bolje izbegavati ovu temu.
U međuvremenu, Draga i Aleksandar su se na duži period sastajali uglavnom u inostranstvu. Od Drage je kralj povremeno tražio savete a ona se nije ustručavala da iznese svoje mišljenje. U početku se rukovodila uglavnom ličnim razlozima. Aleksandra je savetovala u korist onih pojedinaca ili grupa (udruženja ili stranaka) za koje je sa sigurnošću mogla da računa da će podržati njihovu vezu.
Ljubav prema Dragoj Aleksandar pretvorio u državni kult
Kralj Aleksandar je u leto 1900. godine prvi put saopštio da će se oženiti sa svojom dugogodišnjom ljubavnicom. Milan je u inostranstvu 20. jula telegramom dobio zapanjujuću vest: „Kralj je rešio da isprosi Dragu Mašin. Kabinet podnosi ostavku jer ne može da spreči katastrofu zemlje i dinastije”.
Aleksandar je, ubeđujući minsitre, generale i državnike, izdržao pravu kanonadu negodovanja i kišu ostavki.
Blagoslov za ženidbu, Aleksandar je dobio od beogradskog mitropolita Inokentija Pavlovića, 21. jula. Srpski političari bili su mnogo uzdržaniji i oprezniji. Niko od stranačkih prvaka nije hteo da se prihvati vrućeg mesta predsednika „svadbenog ministrstva”.
Kralj je sproveo i čistku među generalima. U penziju su poslati svi oni koji nisu podržavali kraljevu ženidbu. Ruski poslanik Pavel Mansurov saopštio je 26. jula da je imperator Nikolaj Drugi čestitao srpskom kralju na veridbi.
Venčana fotografija kralja Aleksandra i kraljice Drage ispred beogradske Saborne crkve na razglednici – 4. avgust 1900. godine
Venčanje kralja Aleksandra i kraljice Drage, svečana povorka kod Saborne crkve – fotografija Milana Jovanovića iz 1900. godine – Biblioteka grada Beograda
Venčanje kralja Aleksandra i Drage najavio je svečani plotun tokom svitanja 4. avgusta 1900. godine. Prema programu koji je objavljen u zvaničnim „Srpskim novinama” kralj je u sabornu crkvu stigao gala-kolima u pratnji svite. Dočekao ga je beogradski mitropolit sa sveštenstvom. Kralje je bio odeven u đeneralsku uniformu, dok je nevesta bila u haljini od bele svile, ukrašenoj čipkom i sa dugim šlepom, koji su pridržavale dve devojčice u narodnim nošnjama. Draga je nosila brilijantsku dijademu sa koje spuštao veo.
Mladenačke krune su za ovu priliku bile donete iz Pariza. Pavle Mansurov zastupao je ruskog cara kao venčanog kuma. Venčanju u crkvi prisustvovali su rodbina i ministri sa gospođama, sa jedne i članovi stranih diplomatskih predstavnišata sa druge strane oltara. Pristup bez ulaznice imali su oficiri, narodni poslanici i predsednik beogradske opštine.
Kralj je odmah pristupio uzdizanju imena svoje supruge. Po kraljici Dragi već na dan venčanja nazvana je Viša ženska škola u Beogradu, kao i 8. pešadijski puk. Dragin rođendan, 23. septembar bio je kraljevim ukazom proglašen za državni praznik. Osim vojnih pukova, po kraljici su nazivana sela i opštine. U toku 1902. godine bila je ustanovljena Medalja kraljice Drage, dok je Vranjska banja bila preimenovana u Banju kraljice Drage.
– Kralj Aleksandar pretvorio je svoju ljubav prema Dragi u državni kult, zapisao je kasnije Slobodan Jovanović.
Žena iz naroda poređenja sa kneginjom Lubicom i srednjovekovnim vladarkama
Iako je prividno delovalo da je raskošno kraljevsko venčanje bilo prihvaćeno sa širokim odobravanjem u javnosti, Aleksandar je dobro znao da nije tako.
Bečka štampa se u narednim godinama istakla pišući o neprilikama srpskog kralja, skandalima i protiv vladarskog para.
Kralj Aleksandar i kraljica Draga u Sremskim Karlovcima – fotografija iz januara 1903. godine
Draga je bila kraljica građanka, bez pelmićkog ili vladarskog porekla ali istovremeno i prva kraljica Srpkinja od srednjeg veka. Aleksandar je u javnim nastupima isticao da su Obrenovići narodna dinastija i da je njegov brak sa Srpkinjom, ženom iz naroda, ponikao upravo iz porodične tradicije. Draga je poređena sa kneginjom Ljubicom, ali i sa slavnim vladarakama iz srednjovekovne prošlosti.
Za Dragu i jednu od njenih dvorskih dama bila je pripremljena posebna odežda izrađena po uzoru na odeću srednjovekovnih vladarki. U njoj se pojavljivala prilikom državnih praznika. Na dvoru su oživljeni narodni običaji i tradicija pravoslavnih crkvenih praznika koji do tada nisu bili naročito isticani. Na praznik Materice Draga je primala siromašnu školsku decu i delila im darove.
Srpstvo nove kraljice je isticano i tokom putovanja. Kralj i kraljica su u avgustu i septembru 1901. godine svečano posetili Kragujevac, Kraljevo, Čačak, Kruševac i Užice. Draga („rudničkim mlekom zadojena”) najsrdačnije bila dočekana u zavičaju svoje porodice – u Takovu, Gornjem Milanovcu i Lunjevici. Tada je kraljevskom paru bio darovan Takovski dvorac.
Kraljevski letnjikovac u vinogradu u Smederevu, oko 1900. godine razglednica Alekse Ćirića – Muzej u Smederevu istorijska zbirka
Kolevka u enterijeru dvora kralja Aleksandra Obrenovića – fotografija iz 1901. godine – Biblioteka grada Beograda
Dvorac u Takovu, razglednica sa početka 20. veka izdanje knjižare Periše Minića – Muzej rudničko-takovskog kraja u Gornjem Milanovcu
Mesto gde su se Aleksandar i Draga osećali najbezbrižnije bio je kraljev dvor u Smederevu. Pored Smedreva, kralj i kraljica obično su boravili u beogradskom dvoru. Aleksandar je rado primao Draginu mnogobrojnu porodicu. Viđao ih je gotovo svakodnevno. Uz Lunjevice, koje je pomagao na različite načine kralj je najzad stekao ono što je dugo priželjkivao – veliku i složnu porodicu.
Beščednost vladarskog para kao katastrofa zemlje i dinastije
Mesec dana posle venčanja Srpske novine su u avgustu 1900. godine objavile da je kraljica u blagoslovenom stanju. Ustvari, kralj je želeo da pruži valjan razlog zašto je požurio sa venčanjem. Kralj se čak hvalio stranim diplomatama kraljičinom trudnoćom.
Po svemu sudeći Draga je bila ubeđena u svoju trudnoću. Predbračna trudnoća je, po tadašnjim pravilima, predstavljala priličan skandal za jedan evropski dvor ali je ovo pitanje vremenom palo u drugi plan.
Ruski car je trebalo da kumuje Draginom i Aleksandrovom detetu na krštenju. U Beograd su u proleće stigli lekari sa ruskog dvora, jer im je, po svemu sudeći, kraljica Natalija pisala da je Draga nerotkinja. Pregled ruskih lekara koji su Dragino stanje okarakterisali kao „pseudo trudnoću” bio je porazan po kraljevski par.
Ishod sage o kraljičinoj trudnoći iznenadio je javno mnjenje koje je posle nekog vremena svu krivicu prebacilo na Dragu „kao lažljivicu koja je htela da prevari zaslepljenog kralja”. Pojedini su čak pomišljali i na zaveru Lunjevica, pošto je, u isto vreme kada i Draga u drugom stanju bila i njena starija sestra Hristina. Hristina je izgubila dete malo pre dolaska ruskih lekara, tako da je mogućnost podmetanja njenog deteta bila neostvariva.
Beščedni vladar i njegova supruga našli su se u centru domaće i strane javnosti a Oktroisani ustav koji je kralj Aleksandar doneo 1901. godine nije rešavao pitanje prestolonaslednika. Kralj Aleksandar nije želeo da se pitanje nasledstva prestola pokreće u javnosti.
Ruska štampa spekuisala je da bi Aleksandra mogao da nasledi stariji sin Petra Karađorđevića – Đođre. U Srbiji se, za to vreme, glasno razmišljalo o mogućnosti da kralj Aleksandar za naslednika odredi Draginog brata Nikodija Lunjevicu. Draga je u svakoj prilici isticala svoju braću i sestre. Nikodije je važio za njenog ljubimca. Aleksandar je o tome razmišljao ali je bio svestan koliko bi to bio nepopularan potez.
Još jedan pretendent na presto od kojeg je Alekandar zazirao bio je Mirko Petrović, sin crnogorskog kneza Nikole koji se u skladu sa očevim ombinacijama, nevoljno oženio 1902. godine rođakom Obrenovića – Natalijom Konstantinović. Aleksandar Obrenović je sumnjao, iako je ruska dipolmatija isticala da je pitanje nasledstva prestola unutrašnje pitanje Srbija, da će Rusija želeti da mu nametne Mirka za naslednika.
Majski prevrat – ilustracija iz britanske štampe
Ilustrovana predstava Majskog prevrata na naslovnoj strani italijanske štampe
Kralj je prema supruzi zadržao snishodljiv i suptilan ton, ali je po svemu sudeći, posle svega, počeo ozbiljno da razmišlja o razvodu. Početkom 1903. godine Čarikov je pisao iz Beograda kako kralju „nije strana ideja o drugom braku”. Dok se u ranijem periodu neretko govorilo o savladarstvu kraljice Drage, sada je postalo jasno da se kralj sve manje savetuje sa suprugom o političkim temama.
Na čelu vlade bio je general Dimitrije Cincar-Marković, koji nije spadao u Dragine prijatelje. Među ministrima i Aleksandrovim prvim savetnicima umnožili su se ljudi koji su sa dvora bili udaljeni u vreme njegove ženidbe.
Najzad, kralj je tajno obnovio prepisku sa majkom. Natalija je sinu savetovala da se rastavi od Drage. Ponovni dolazak kraljice Natalije u Beograd trebalo je da ublaži posledice kraljevog razvoda.
Austrougarski okupatori podigli spomenik ubijenom kralju i kraljici
Kralj Aleksandar i kraljica Draga zajedno su stradali su Majskom pevratu u toku noći 28/29. maja 1903. godine. Tela kralja i kraljice preneta su u grobljansku kapelu starog groblja kod beogradske crkve Svetog Marka. Tu je očitano kratko opelo kojem je prisustvovao samo kraljev sobar.
Kralj i kraljica pokpani su u grobnicu u staroj Crkvi Svetog Marka u kojoj su ranije bili sahranjeni knez Milan Obrenović, stariji brat kneza Mihaila, i Ana druga supruga gospodara Jovana. Mermerni spomenik poslednjem vladaru iz dinastije Obrenović i poslednjoj kraljici Srbije podigle su austrougarske okupacione vlasti 1917. godine.
Kripta stare crkve Svetog Marka u Beogradu u kojoj su sahranjeni kralj Aleksandar i i kralica Draga Obrenović
Posmrtni ostaci Obrenovića su 1942. godine ekshumirani i preneti u novu Crkvu Svetog Marka (stara je bila oštećena u nemačkom bombardovanju godinu dana ranije) gde su pokopani u kripti hrama u kojoj počivaju i danas. Kripta Crkve svetog Marka sada je otvorena za posetioce.
– Kraljica Draga, koja je bila česta meta mržnje i ogovaranja savremenika dans se uglavnom sagledava kao tragična ličnost epohe sukobljenih svetova na prelazu dva veka, zaključuje istoričar Uroš Milivojević.
Imale su važan uticaj u životu Srbije
Knjiga „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović” je nastala iz velike želje da se što široj publici predstavi važan segment srpske istorije 19. i 20. veka.
Autor knjige Uroš Milivojević i istoričar Nenad Đođrević na promociji „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović” u SKC-u Kragujevac
– U naslovu je namerno uzet izraz supruge a ne vladarke, što je važna finesa jer za razliku od nekih zemalja Zapadne Evrope ili carske Rusije Srbija, barem u novom veku nije imala – vladarke. Ovo su pre svega supruge vladara ali su one imale svakako važan uticaj u javnom životu Kneževine i Kraljevine Srbije a potom i kraljevina SHS i Jugoslavije, kaže istoričar Uroš Milivojević autor knjige „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović”.
Knjiga Uroša Milivojevića „Supruge srpskih vladara iz dinastija Karađorđević i Obrenović” objavljena je u izdanju BIGZ-a. Do sada je imala svoje promocije u Kragujevcu i Topoli.
Naredne nedelje – Marija Hoencolern-Zigmaringen prva jugoslovenska kraljica
Više vesti iz ovog grada čitajte na posebnom linku.
Klub čitalaca Danasa je zajednica pretplatnika na dnevni list Danas kojima je, pored ekskluzivnog pristupa novinama u PDF formatu veče pre nego što se štampano izdanje nađe na trafikama, dostupna i celokupna arhiva lista onlajn. Članska kartica obezbeđuje i preko 50 popusta naših partnera, kao i pozivnice za naše događaje i akcije.
Kraljica Draga i kralj Aleksandar - fotografije iz zbirke Čedomilja Mijatovića srpskog poslanika u Londonu
